Tố Hữu, cánh chim đầu đàn của thi ca Việt Nam, đã để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng độc giả bằng những vần thơ tràn đầy lý tưởng và tinh thần sáng tạo. Bài thơ “Khi con tu hú” nằm trong tập thơ “Từ ấy” là một minh chứng rõ nét cho tài năng và tâm hồn của ông.
Bài thơ mở ra bằng âm thanh đặc trưng của mùa hè, một tín hiệu quen thuộc trong văn hóa Việt Nam:
Khi con tu hú gọi bầy
Trong văn chương, tiếng chim không chỉ đơn thuần là âm thanh của tự nhiên, mà còn mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Tiếng chim cuốc báo hiệu xuân tàn trong thơ Nguyễn Trãi, tiếng chim quyên gọi hè trong thơ Nguyễn Du. Còn với Tố Hữu, tiếng chim tu hú khắc khoải báo hiệu mùa hè đã đến, khơi gợi niềm khao khát tự do, những ngày tháng êm đềm, hạnh phúc khi còn được ở bên gia đình và bạn bè. Phải là một tâm hồn nhạy cảm, giàu yêu thương mới có thể lắng nghe được âm thanh cuộc sống giữa bốn bức tường tù ngục chật hẹp:
Tố Hữu đã lắng nghe và cảm nhận âm thanh của cuộc sống ngay cả trong hoàn cảnh khó khăn nhất:
Cô đơn thay là cảnh thân tù!
Tai mở rộng và lòng sôi rạo rực
Tôi lắng nghe tiếng đời lăn náo nức
Ở ngoài kia vui sướng biết bao nhiêu!
Nghé chim reo trong gió mạnh lên triều
Nghe vội vã tiếng dơi chiều đập cánh
Nghe lạc ngựa rùng chân bên giếng lạnh
Dưới đường xa nghe tiếng guốc đi về.
(Tâm tư trong tù)
Từ tiếng chim tu hú, Tố Hữu đã sử dụng tất cả giác quan và tài năng của mình để vẽ nên một bức tranh mùa hè rực rỡ của miền Trung:
Lúa chiêm đương chín, trái cây ngọt dần
Vườn râm dậy tiếng ve ngân
Bắp rây vàng hạt đầy sân nắng đào
Trời xanh càng rộng càng cao
Đôi con diều sáo lộn nhào từng không…
Bức tranh hiện lên với những gam màu tươi sáng: màu vàng óng ả của lúa chín, màu vàng tươi của trái cây, màu xanh mát của vườn cây, màu vàng của bắp và nắng, và màu xanh bao la của bầu trời. Sự kết hợp của hai gam màu vàng và xanh đã tạo nên một bức tranh đồng quê rực rỡ. Âm thanh của tiếng ve ngân càng làm tăng thêm sự sống động và nhộn nhịp cho bức tranh. Hình ảnh “đôi con diều sáo lộn nhào từng không” là một điểm nhấn độc đáo, thổi hồn vào cuộc sống thôn quê, mở ra một không gian bao la và vô tận. Đây là bức tranh mùa hè được vẽ trong tâm tưởng của một người thanh niên giàu lý tưởng, dù chỉ là một chút tình quê nhưng vô cùng quý giá.
Tuy nhiên, thực tế lại hoàn toàn trái ngược. Nhà thơ đang phải đối mặt với bốn bức tường ngột ngạt, nóng bức:
Ta nghe hè dậy bên lòng
Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi!
Ngột làm sao, chết uất thôi!
Con chim tu hú ngoài trời cứ kêu!
Từ “dậy” diễn tả sự trỗi dậy mạnh mẽ của mùa hè trong lòng nhà thơ. Nhịp thơ 6/2 và 3/3 thể hiện sự phẫn uất, bực bội và căng thẳng tột độ. Câu thơ “Mà chân muốn đạp tan phòng, hè ôi!” gợi nhớ đến khát vọng của Nguyễn Hữu Cầu:
Bay thẳng cánh muôn trùng Tiêu, Hán
Phá vòng vây bạn với kim ô.
Phải chăng cả Nguyễn Hữu Cầu và Tố Hữu đều có chung một ước vọng anh hùng? Tiếng kêu “Ngột làm sao, chết uất thôi!” là tiếng kêu xé lòng của những người thanh niên khao khát tự do, mong muốn cống hiến cho xã hội.
Mặc dù không trực tiếp nhắc đến từ “tự do”, nhưng qua bức tranh thiên nhiên và bức tranh tâm trạng, ta thấy được khát vọng tự do cháy bỏng trong lòng nhà thơ. Bởi lẽ “Tự do là nhận biết được cái tất yếu” (Các Mác).
Bài thơ kết thúc theo lối “đầu cuối tương ứng”. Nếu câu mở đầu gợi tiếng chim tu hú khỏe khoắn mời gọi hè, thì câu kết thúc là tiếng chim tu hú kêu hoài, kêu mãi giữa bầu trời bao la, như một “tiếng gọi hối thúc của thực tại”. Cái kết cấu ấy tạo nên một sự day dứt, xốn xang trong lòng người đọc.
Tóm lại, “Khi con tu hú” là một bài thơ hay, với lời lẽ mộc mạc, bình dị nhưng hàm súc. Bức tranh tả cảnh thiên nhiên và bức tranh tâm trạng hiện lên cân xứng. Kết hợp với thể thơ cổ truyền uyển chuyển, giàu hình ảnh và nhạc điệu, bài thơ “Khi con tu hú” của Tố Hữu đã để lại một ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả yêu thơ suốt bao năm qua.
