Nguyễn Đình Thi là một nghệ sĩ đa tài, đóng góp trên nhiều lĩnh vực từ văn học, âm nhạc đến triết học. Trong lĩnh vực thơ ca, ông ghi dấu ấn sâu đậm với những vần thơ vừa sôi nổi, vừa đằm thắm, đặc biệt là bài thơ “Đất Nước”. Tác phẩm này, được hình thành từ sự kết hợp của hai bài thơ “Đêm Mít Tinh” và “Sáng Mát Trong Như Sáng Năm Xưa”, đã khắc họa một cách trọn vẹn và sâu sắc hình ảnh đất nước Việt Nam. “Đất Nước” không chỉ là một bài thơ, mà còn là một biên niên sử bằng thơ, ghi lại những trang sử hào hùng của dân tộc.
Mở đầu bài thơ, Nguyễn Đình Thi đưa người đọc trở về với những ký ức xa xôi của mùa thu:
Sáng mát trong như sáng năm xưa
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Tôi nhớ những ngày thu đã xa
Mùa thu trong trẻo, gió heo may mang hương cốm đặc trưng, gợi nhớ về một Hà Nội xưa. Nguyễn Đình Thi đã khéo léo đánh thức những ký ức đẹp đẽ về một mùa thu truyền thống, tao nhã và cổ kính. Hương cốm mới như một sợi dây vô hình, nối liền hiện tại với quá khứ, khơi gợi nỗi nhớ thương da diết trong lòng người đọc.
Tiếp nối mạch cảm xúc hoài niệm, tác giả chuyển sang những hình ảnh của Hà Nội hiện tại:
Sáng chớm, lạnh trong lòng Hà Nội
Những phố dài xao xác hơi may
Người ra đi đầu không ngoảnh lại
Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy
“Sáng” vẫn là hình ảnh chủ đạo, nhưng không còn là sự trong lành, mát mẻ của quá khứ. Thay vào đó là cái “chớm lạnh” thấm vào lòng người, gợi cảm giác buồn man mác. “Phố dài xao xác hơi may” gợi lên sự vắng vẻ, hiu quạnh. Hình ảnh người ra đi dứt khoát, nhưng sau lưng là “thềm nắng lá rơi đầy” như một lời níu kéo, gợi sự quyến luyến.
Sự chuyển đổi đột ngột trong mạch cảm xúc, từ hoài niệm về quá khứ sang hiện tại, rồi đến hình ảnh người ra đi, thể hiện sự giằng xé trong tâm hồn tác giả. Nguyễn Đình Thi đã tài tình khắc họa một Hà Nội vừa đẹp, vừa buồn, vừa quyến rũ, vừa chia ly.
Sau những dòng thơ đầy suy tư về Hà Nội, tác giả đưa người đọc đến với một không gian tươi mới và tràn đầy hy vọng:
Mùa thu nay khác rồi
Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi
Gió thổi rừng tre phấp phới
Trời thu thay áo mới
Trong biếc nói cười thiết tha
“Khác” là từ khóa quan trọng, đánh dấu sự chuyển biến trong nhận thức và tư tưởng của tác giả. Mùa thu không chỉ là sự thay đổi của thời tiết, mà còn là sự thay đổi của cuộc đời, của vận mệnh dân tộc. “Gió thổi rừng tre phấp phới” gợi lên sức mạnh, vẻ đẹp và niềm vui của một Việt Nam độc lập. Hình ảnh “Trời thu thay áo mới” nhân hóa mùa thu, khiến nó trở nên tươi tắn, rạng rỡ và dịu dàng, như một thiếu nữ đang khoác lên mình tấm áo của tự do.
Những câu thơ tiếp theo là lời khẳng định về chủ quyền và quyền tự chủ của dân tộc:
Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta
Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa
Điệp khúc “của chúng ta” vang lên như một lời tuyên ngôn hùng hồn về chủ quyền, về quyền làm chủ đất nước của mỗi người dân Việt Nam. Tác giả đã khéo léo sử dụng những hình ảnh quen thuộc như “trời xanh”, “núi rừng”, “cánh đồng”, “ngả đường”, “dòng sông” để khẳng định vẻ đẹp và sự trù phú của quê hương.
Sau những lời khẳng định đầy tự hào, tác giả lại đưa người đọc trở về với những suy tư sâu lắng về lịch sử và truyền thống của dân tộc:
Nước chúng ta
Nước những người chưa bao giờ khuất
Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất
Những buổi ngày xưa vọng nói về
“Nước những người chưa bao giờ khuất” là một định nghĩa sâu sắc về đất nước Việt Nam, đất nước của những anh hùng bất tử, những người đã hy sinh vì độc lập, tự do của dân tộc. “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất” và “Những buổi ngày xưa vọng nói về” gợi lên sự linh thiêng, gần gũi và thân thiết của quá khứ, của lịch sử.
Nguyễn Đình Thi đã khéo léo kết hợp giữa cảm xúc tự hào về hiện tại với sự kính trọng quá khứ, tạo nên một chiều sâu không cùng cho bài thơ “Đất Nước”.
Những ký ức về cuộc chiến tranh khốc liệt lại ùa về trong tâm trí nhà thơ:
Ôi những cánh đồng quê chảy máu
Dây thép gai đâm nát trời chiều
Những đêm dài hành quân nung nấu
Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu
“Cánh đồng quê chảy máu” và “Dây thép gai đâm nát trời chiều” là những hình ảnh thơ đầy ám ảnh, thể hiện sự khốc liệt của chiến tranh và tội ác của kẻ thù. Nỗi đau thương mất mát hòa quyện với ý chí chiến đấu kiên cường của người dân Việt Nam.
Từ trong đau thương, ý chí chiến đấu của người dân Việt Nam càng trở nên mạnh mẽ:
Từ những năm đau thương chiến đấu
Đã ngời lên nét mặt quê hương
Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu
Đã bật lên những tiếng căm hờn
Những câu thơ này thể hiện niềm tự hào về sức sống và vẻ đẹp của dân tộc Việt Nam, một dân tộc kiên cường, bất khuất, luôn vươn lên từ trong đau khổ.
Hình ảnh “bát cơm chan đầy nước mắt” khắc họa trực tiếp tội ác của kẻ thù và nỗi đau tột cùng của nhân dân:
Bát cơm chan đầy nước mắt
Bay còn giằng khỏi miệng ta
Thằng giặc Tây thằng chúa đất
Đứa đe cổ, đứa lột da
Dù cuộc sống có khó khăn, gian khổ đến đâu, người dân Việt Nam vẫn giữ vững khí phách anh hùng:
Xiềng xích chúng bay không khoá được
Trời đầy chim và đất đầy hoa
Súng đạn chúng bay không bắn được
Lòng dân ta yêu nước thương nhà
Những câu thơ này thể hiện niềm tin vào sức mạnh của tinh thần đoàn kết, lòng yêu nước thương nhà của dân tộc Việt Nam.
Cuộc chiến đấu của nhân dân ta được Nguyễn Đình Thi miêu tả một cách sinh động và hào hùng:
Khói nhà máy cuộn trong sương núi
Kèn gọi quân văng vẳng cánh đồng
Ôm đất nước những người áo vải
Đã đứng lên thành những anh hùng
Ngày nắng đốt theo đêm mưa dội
Mỗi bước đường mỗi bước hi sinh
Trán cháy rực nghĩ trời đất mới
Lòng ta bát ngát ánh bình minh
Những hình ảnh “khói nhà máy”, “kèn gọi quân”, “người áo vải”, “ngày nắng đốt”, “đêm mưa dội” tái hiện một cách chân thực cuộc sống chiến đấu gian khổ nhưng đầy ý chí của người dân Việt Nam.
Và cuối cùng, sau bao nhiêu hy sinh, gian khổ, đất nước ta đã giành được độc lập:
Súng nổ rung trời giận dữ
Người lên như nước vỡ bờ
Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng loà
Những câu thơ cuối cùng thể hiện niềm vui, niềm tự hào và niềm tin vào tương lai tươi sáng của đất nước Việt Nam. “Đất Nước” không chỉ là một bài thơ, mà còn là một khúc tráng ca về tình yêu Tổ quốc, về ý chí kiên cường và khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam. Bài đất Nước Của Nguyễn đình Thi đã đi vào lòng người đọc bao thế hệ, trở thành một phần không thể thiếu của văn học Việt Nam hiện đại.
