Bài thơ “Đò Lèn” của Nguyễn Duy gợi lên trong tôi những cảm xúc sâu sắc và đa chiều. Không chỉ là nỗi nhớ quê hương da diết, mà còn là sự ân hận muộn màng, sự trân trọng những giá trị gia đình và tình người. Bài thơ như một thước phim quay chậm, tái hiện lại những ký ức tuổi thơ trong trẻo, gắn liền với hình ảnh người bà tần tảo, chịu thương chịu khó.
Tuổi thơ của “tôi” hiện lên qua những dòng thơ giản dị, chân thật. Đó là những ngày tháng hồn nhiên, vô tư lự với những trò chơi dân dã:
Thuở nhỏ tôi ra cống Na câu cá
níu váy bà đi chợ Bình Lâm
bắt chim sẻ ở vành tai tượng Phật
và đôi khi ăn trộm nhãn chùa Trần
Những địa danh Cống Na, chợ Bình Lâm, chùa Trần… trở nên thân thương, gần gũi, gợi nhớ về một thời ấu thơ đầy ắp kỷ niệm. Hình ảnh cậu bé “níu váy bà đi chợ Bình Lâm” hiện lên thật đáng yêu, cho thấy sự gắn bó, yêu thương giữa hai bà cháu.
Những kỷ niệm về những trò chơi nghịch ngợm, những khám phá tuổi thơ được tác giả khắc họa một cách sinh động, đầy màu sắc.
Không gian tuổi thơ không chỉ có những trò chơi, mà còn có những lễ hội, những sinh hoạt văn hóa truyền thống:
Thuở nhỏ tôi lên chơi đền Cây Thị
chân đất đi đêm xem lễ đền Sòng
mùi huệ trắng quyện khói trầm thơm lắm
điệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng
Câu thơ “mùi huệ trắng quyện khói trầm thơm lắm” gợi lên một không gian thiêng liêng, huyền ảo, thấm đẫm hương vị quê hương. Hình ảnh “điệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng” mang đậm nét văn hóa dân gian, tạo nên một bức tranh sinh động về đời sống tâm linh của người dân Việt Nam.
Tuy nhiên, đằng sau những kỷ niệm tươi đẹp ấy là một sự thật đau lòng:
Tôi đâu biết bà tôi cơ cực thế
bà mò cua xúc tép ở đồng Quan
bà đi gánh chè xanh Ba Trại
Quán Cháo, Đồng Giao thập thững những đêm hàn
Hình ảnh người bà hiện lên thật vất vả, lam lũ. “Bà mò cua xúc tép”, “bà đi gánh chè xanh”… những công việc nặng nhọc ấy đã trở thành một phần cuộc sống của bà. Câu thơ “Quán Cháo, Đồng Giao thập thững những đêm hàn” gợi lên sự cô đơn, vất vả của bà trong những đêm đông giá rét.
Cái “tôi” trong bài thơ đã không nhận ra những vất vả, hy sinh của bà. Sự vô tâm, vô tư của tuổi thơ khiến cho nhà thơ cảm thấy ân hận, xót xa khi đã trưởng thành:
Tôi trong suốt giữa hai bờ hư – thực
giữa bà tôi và tiên, Phật, thánh, thần
cái năm đói, củ dong riềng luộc sượng
cứ nghe thơm mùi huệ trắng, hương trầm
Những năm tháng đói kém, cuộc sống càng trở nên khó khăn hơn. Nhưng dù vậy, bà vẫn luôn dành cho cháu những điều tốt đẹp nhất. Hình ảnh “củ dong riềng luộc sượng” gợi lên sự thiếu thốn, khó khăn, nhưng cũng thể hiện tình yêu thương vô bờ bến của bà dành cho cháu.
Chiến tranh tàn phá quê hương, cuộc sống của bà càng trở nên khó khăn hơn:
Bom Mĩ giội, nhà bà tôi bay mất
đền Sòng bay, bay tuốt cả chùa chiền
thánh với Phật rủ nhau đi đâu hết
bà tôi đi bán trứng ở ga Lèn
Bom đạn đã phá hủy tất cả, nhưng không thể nào phá hủy được ý chí, nghị lực của người bà. Bà vẫn kiên cường sống tiếp, vẫn tần tảo mưu sinh để nuôi cháu. Hình ảnh “bà tôi đi bán trứng ở ga Lèn” thể hiện sự kiên cường, bất khuất của người phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh.
Cuối cùng, khi “tôi” nhận ra được tình yêu thương của bà thì đã quá muộn:
Tôi đi lính, lâu không về quê ngoại
dòng sông xưa vẫn bên lở, bên bồi
khi tôi biết thương bà thì đã muộn
bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi
Sự ân hận muộn màng, nỗi xót xa khôn nguôi đã ám ảnh tâm trí nhà thơ. “Bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi”… câu thơ gợi lên sự mất mát, tiếc nuối, đồng thời cũng là lời nhắc nhở về sự vô thường của cuộc sống.
“Đò Lèn” không chỉ là một bài thơ về quê hương, về tuổi thơ, mà còn là một bài thơ về tình người, về những giá trị gia đình thiêng liêng. Bài thơ đã để lại trong tôi những ấn tượng sâu sắc, nhắc nhở tôi phải trân trọng những gì mình đang có, đặc biệt là tình yêu thương của những người thân yêu. “Đò Lèn” là một bài thơ hay và xúc động, xứng đáng là một trong những tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Duy.
