Lễ Tế Xã Tắc là một trong những nghi lễ trọng đại bậc nhất trong hệ thống các lễ nghi của Việt Nam, đặc biệt dưới thời phong kiến. Cùng với lễ tế Nam Giao và Tông Miếu, lễ tế Xã Tắc khẳng định sự chính thống của vương quyền, thể hiện lòng thành kính với thần Đất và thần Ngũ Cốc, những yếu tố then chốt đảm bảo sự thịnh vượng của quốc gia và cuộc sống của muôn dân.
1. Nguồn Gốc và Ý Nghĩa Sâu Xa của Xã Tắc
“Xã” tượng trưng cho đất đai, là nền tảng để dựng xây mọi công trình và là nơi an cư lạc nghiệp của người dân. “Tắc” đại diện cho ngũ cốc, nguồn sống thiết yếu, đảm bảo no ấm cho toàn xã hội. Đàn Xã Tắc là nơi kết nối con người với thiên nhiên, thể hiện ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc và sự trường tồn của quốc gia.
Theo lệ xưa, đàn Xã của bậc thiên tử được đắp bằng đất năm màu, tượng trưng cho sự đa dạng và phong phú của đất đai. Đàn Xã của chư hầu thì được xây bằng đất địa phương và trồng cây bản địa, gọi là Xã Thụ, biểu tượng của thần thổ địa. Thần lúa gạo, hay Tắc thần, luôn được thờ phụng cùng với Thổ thần, tạo nên sự hài hòa giữa đất và người. Việc hợp nhất hai đàn Xã và Tắc thể hiện sự thống nhất và toàn vẹn của quốc gia.
Sử sách ghi chép rõ ràng mục đích xây dựng đàn Xã Tắc là để “bốn mùa cúng tế, cầu được mùa”, thể hiện mong muốn mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Lễ tế Cầu Mùa là nghi lễ quan trọng của cư dân nông nghiệp phương Đông, đặc biệt là ở Việt Nam, nơi lúa nước đóng vai trò chủ đạo trong đời sống kinh tế và văn hóa.
Từ thời các Vua Hùng, hình ảnh hội mùa, các nghi lễ cầu mưa đã được khắc họa trên trống đồng, thạp đồng Đông Sơn. Nhà nước quân chủ độc lập thời Lý đã nâng nghi lễ này lên tầm quốc gia bằng việc tế thần Đất và thần Ngũ Cốc tại đàn Xã Tắc. Dù có ảnh hưởng từ Trung Quốc về mặt hình thức, nhưng nội dung cầu mùa, cầu mưa vẫn bắt nguồn từ đời sống của cư dân nông nghiệp lúa nước Việt cổ. Đến thời Nguyễn, đàn Xã Tắc được xây dựng khắp nơi để đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng của toàn dân.
Năm 1048, vua Lý Thái Tông chính thức lập đàn Xã Tắc ở Thăng Long, thể hiện tầm quan trọng của nghi lễ này đối với sự thịnh vượng của quốc gia. Việc tế lễ do chính nhà vua chủ trì, khẳng định quyền lực và sự chính thống của triều đại Lý, đồng thời củng cố nền độc lập, tự chủ của đất nước.
Lê Quý Đôn đã nhận định rằng việc lập đàn Phong Vân để cầu mưa, đàn Xã Tắc để cầu mùa, cùng với các nghi lễ nghinh xuân, tịch điền, đều là những “chế độ tốt” của triều Lý, thể hiện sự quan tâm của nhà nước đến đời sống của người dân.
Thời Trần, đàn Xã Tắc được Lý Tế Xuyên mô tả là nơi thờ Đế quân, người dạy dân trồng lúa, và được coi là rất linh thiêng, có khả năng ứng nghiệm khi cầu mưa hoặc trừ sâu.
2. Vị Trí và Cấu Trúc Độc Đáo của Đàn Xã Tắc
Năm 2006, các nhà khảo cổ học đã tiến hành khai quật tại khu vực ngõ Xã Đàn 1, phường Nam Đồng, quận Đống Đa, Hà Nội, nơi được cho là vị trí của đàn Xã Tắc Thăng Long. Địa danh “Xã Đàn” có từ thời Lê, khi khu vực này thuộc phường Xã Đàn, nơi có đàn Xã Tắc.
Các bia đá thời Lê cũng ghi rõ vị trí của đình Đông Các so với đàn Xã Tắc, cho thấy sự hiện diện lâu đời của di tích này.
Đàn Xã Tắc thời Lý được cho là nằm bên ngoài cửa Trường Quảng của thành Đại La, vòng thành ngoài cùng của kinh thành Thăng Long. Vị trí này trùng khớp với khu vực Ô Chợ Dừa ngày nay, nơi có dấu tích đàn Xã Tắc.
Về cấu trúc, đàn Xã Tắc bao gồm nền đàn, nội nghi môn, cửa nhỏ, tường bao quanh, điện Canh y, nhà Túc yết, kho tế khí và phòng bếp. Sau thời Lê Trung Hưng, điện Canh y không còn tồn tại.
Đường móng gạch thời Lê được phát hiện trong quá trình khai quật khảo cổ tại Đàn Xã Tắc năm 2006, minh chứng cho sự tồn tại của di tích này qua các triều đại, thể hiện sự kế thừa và phát triển văn hóa.
Các dấu tích kiến trúc từ thời Lý, Trần, Lê không có mối liên hệ trực tiếp với nhau, mà được phân tách bởi các lớp đất. Tuy nhiên, chúng đều có đặc điểm chung là sử dụng móng nền bằng mảnh sành (thời Lý), gạch bìa (thời Trần), hoặc gạch vồ (thời Lê), và có xu hướng hình chữ nhật.
So sánh với đàn Xã Tắc ở Huế, đàn Xã Tắc Hà Nội có nhiều điểm tương đồng, như việc sử dụng nhiều loại vật liệu khác nhau để gia cố móng và bó nền, cũng như cấu trúc tầng nền lộ thiên. Tuy nhiên, cũng có những khác biệt về vật liệu xây dựng, kỹ thuật gia cố móng, và sự hiện diện của các công trình phụ trợ.
Mảng nền lát gạch thời Lê, được khai quật tại phía Bắc hố H4 trong cuộc khảo cổ Đàn Xã Tắc năm 2006, cho thấy sự đầu tư và quy mô của công trình kiến trúc tôn giáo này, phản ánh tầm quan trọng của lễ tế Xã Tắc trong đời sống tâm linh của người Việt.
3. Nghi Thức Tế Lễ Trang Nghiêm và Ý Nghĩa Quốc Gia
Các sử liệu thời Lê ghi chép khá chi tiết về vai trò của các bộ trong việc chuẩn bị cho lễ tế Xã Tắc. Bộ Hộ chịu trách nhiệm cung cấp tiền, gạo, lụa, muối và dầu. Bộ Công chuẩn bị tế khí và các vật phẩm cần thiết. Bộ Lễ lập bản kê, chuẩn bị không gian nghi trượng, sắp đặt lễ vật, và tâu lên vua về nhân sự và các bước tiến hành của nghi lễ.
Nghi thức tế đàn Xã Tắc được thực hiện một cách trang nghiêm, với sự tham gia của các quan chấp sự trong triều phục. Trình tự nghi lễ bao gồm: bái vị, ế mao huyết, quán tẩy, điện bạch, sơ hiến lễ, chước tửu, độc chúc, ẩm phước, và từ thần. Sau khi lễ xong, viên quan chánh hiến được chia một phần thịt vai của con sinh, thể hiện sự tôn trọng và thành kính.
Hình ảnh tổng quan các di tích khảo cổ thuộc các lớp văn hóa Lý, Trần, Lê được phát hiện năm 2006, thể hiện sự liên tục trong lịch sử và văn hóa của Đàn Xã Tắc, khẳng định vai trò không thể thiếu của nó đối với sự ổn định và phát triển của quốc gia qua các triều đại.
Tuy nhiên, đến thời Lê Trung Hưng, do ảnh hưởng của tình hình chính trị, việc tế đàn Xã Tắc có sự thay đổi và có phần suy giảm về quy mô và sự trang trọng.
Từ việc lập đàn Xã Tắc để cầu mùa, “Xã Tắc” đã trở thành biểu tượng của quốc gia. “Quốc gia còn thì Xã Tắc còn”, thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa vận mệnh của đất nước và sự trường tồn của các giá trị văn hóa, tinh thần. Lễ Cầu Mùa ở đàn Xã Tắc chính là nghi lễ cầu cho đất nước giàu mạnh, quốc thái dân an, Xã Tắc trường tồn. Việc Nhà Lý Cho Xây Dựng đàn Xã Tắc là một quyết định sáng suốt, đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển và thịnh vượng của quốc gia.
