Thơ ca, một dòng chảy bất tận trong văn học, không chỉ là những lời ru êm ái, xoa dịu tâm hồn, mà còn là tiếng chuông ngân vang, đánh thức những giá trị ngủ quên trong mỗi con người. Thơ không chỉ mang đến cảm xúc, rung động mà còn là sự thức tỉnh về mặt tâm hồn, giúp ta nhận ra những sai lầm và hướng tới sự hoàn thiện bản thân.
Thật vậy, thơ là sự kết tinh của ngôn ngữ, cảm xúc và trải nghiệm, mang trong mình sức mạnh lay động lòng người. Những vần thơ du dương, nhẹ nhàng có thể xoa dịu những vết thương lòng, vỗ về những tâm hồn cô đơn, lạc lõng. Nhưng đồng thời, thơ cũng có thể là một lời cảnh tỉnh, một lời nhắc nhở, giúp ta nhìn nhận lại bản thân, cuộc sống và những giá trị đích thực.
Bài thơ “Ánh trăng” của Nguyễn Duy là một minh chứng rõ ràng cho điều này. Bài thơ không chỉ mang đến cho người đọc những cảm xúc bồi hồi, xao xuyến về quá khứ, về tình bạn tri kỷ, mà còn khiến ta phải giật mình suy ngẫm về thái độ sống, về đạo lý uống nước nhớ nguồn.
Tình huống bất ngờ trong bài thơ, khi “thình lình đèn điện tắt”, đã làm thay đổi mạch cảm xúc của người đọc.
Trong khoảnh khắc ấy, vầng trăng hiện ra, tròn vành vạnh, gợi nhắc về những kỷ niệm xưa, về những năm tháng gian lao mà nghĩa tình. Điệp từ “hồi” được lặp lại trong ba khổ thơ đầu tạo nên một nhịp điệu đều đặn, thủ thỉ, gợi nhớ về những ký ức bình dị. Đến khổ thơ thứ tư, giọng thơ đột ngột cất cao trước một tình huống bất ngờ, khi ánh trăng bất chợt xuất hiện, đánh thức những kỷ niệm tưởng chừng đã ngủ quên.
“Thình lình đèn điện tắt phòng buyn-đinh tối om
vội bật tung cửa sổ
đột ngột vầng trăng tròn”
Phép đảo ngữ “thình lình” và “đột ngột” càng nhấn mạnh sự bất ngờ, sự thức tỉnh sau một chặng đường dài lãng quên. Cuộc sống hiện đại, xa hoa dường như đã che lấp đi những giá trị tinh thần, khiến con người ta quên đi những điều giản dị mà thiêng liêng.
Tình huống bất ngờ ấy đã khiến dòng chảy cuộc đời như ngừng lại, thời gian như ngừng trôi trong cuộc gặp gỡ giữa người và trăng.
Con người như lặng đi trong nỗi xúc động mãnh liệt. Người đối diện với trăng trong tư thế có phần thành kính “ngửa mặt lên nhìn mặt” và cảm thấy “có cái gì rưng rưng”. Từ “mặt” được sử dụng với nhiều tầng ý nghĩa, vừa là mặt trăng, vừa là mặt người, vừa là sự đối diện với lương tâm, với quá khứ. Trong cuộc đối diện không lời ấy, con người “rưng rưng” xúc động, một cảm xúc trào dâng đến nghẹn ngào. Cả một quãng thời gian xa xôi sống dậy trong tâm trí:
“Như là đồng là bể
như là sông là rừng”
Điệp ngữ “như là” và phép liệt kê “đồng, sông, bể, rừng” xuất hiện, cùng nhịp thơ nhanh, dồn dập, như những lớp sóng của hoài niệm ùa về. Khổ thơ là sự xúc động chân thành, sâu lắng, là những suy ngẫm của tác giả về cuộc đời, về những giá trị đã qua.
Khép lại bài thơ, Nguyễn Duy đã thể hiện rất rõ ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh vầng trăng và từ đó nêu ra một bài học triết lý sâu sắc, gợi nhắc thái độ sống đối với mỗi người:
“Trăng cứ tròn vành vạnh
kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình.”
Vầng trăng vẫn tròn đầy, vẹn nguyên, thủy chung, bất chấp sự vô tình, đổi thay của con người. Từ “cứ”, “kể chi” cho thấy thái độ bao dung, độ lượng của vầng trăng. Nhưng đối lập với hình ảnh trăng tròn vành vạnh là con người vô tình, bạc bẽo. Ánh trăng im phăng phắc, như một lời nhắc nhở nghiêm nghị mà bao dung, không một lời trách cứ. Ánh trăng như soi rọi vào những góc khuất tối trong tâm hồn, giúp con người nhận ra những sai lầm, để từ đó hoàn thiện bản thân.
“Giật mình” là một trạng thái tâm lý vô cùng quan trọng. Giật mình để nhìn lại chính mình, để tự vấn lương tâm, để thấy những tháng ngày qua mình đã vô tình, bạc bẽo, để thức tỉnh và thay đổi.
Như vậy, qua bài thơ “Ánh trăng”, Nguyễn Duy đã chứng minh rằng Thơ Không Chỉ đưa Ru Mà Còn Thức Tỉnh. Thơ không chỉ mang đến những cảm xúc nhất thời mà còn là những bài học sâu sắc về cuộc sống, về con người. Thơ giúp ta nhận ra những giá trị đích thực, để từ đó sống một cuộc đời ý nghĩa hơn.
