Giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc định hình và phát triển con người, một quá trình được Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt coi trọng. Tư tưởng của Người không chỉ kế thừa những giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc mà còn tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, luôn hướng tới mục tiêu cao cả: xây dựng một nước Việt Nam độc lập, tự do, nơi mọi người dân đều có cuộc sống ấm no, hạnh phúc và được học hành đầy đủ.
Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Óc của những người tuổi trẻ trong sạch như một tấm lụa trắng. Nhuộm xanh nó sẽ xanh, nhuộm đỏ thì nó sẽ đỏ”. Câu nói này nhấn mạnh tầm quan trọng của giáo dục trong việc hình thành nhân cách, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ. Giáo dục không chỉ trang bị kiến thức mà còn góp phần cải tạo con người cũ, xây dựng con người mới với đầy đủ phẩm chất “hồng” và “chuyên”, đạo đức và tài năng, để mỗi cá nhân có thể làm chủ bản thân và đóng góp vào sự phát triển của đất nước.
Trong tác phẩm “Dạ Bán”, Hồ Chí Minh viết: “Thiện ác nguyên lai vô định tính/ Đa do giáo dục đích nguyên nhân” (Hiền dữ phải đâu là tính sẵn/ Phần Nhiều Do Giáo Dục Mà Nên). Câu thơ này khẳng định mạnh mẽ rằng bản chất con người không phải là bất biến mà phần lớn được hình thành thông qua quá trình giáo dục. Tư tưởng này thể hiện sự tiếp thu quan điểm duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác-Lênin, đồng thời là kết quả của những trải nghiệm và suy tư sâu sắc của Bác về vai trò của giáo dục trong việc thay đổi cuộc đời con người và xã hội.
Giáo dục không chỉ góp phần hình thành nhân cách mà còn là động lực quan trọng cho sự phát triển của đất nước. Hồ Chí Minh tin rằng, giáo dục đào tạo nhân tài, bồi dưỡng hiền đức, tạo nên một dân tộc mạnh mẽ. Một dân tộc dốt nát là một dân tộc yếu, trong khi một dân tộc có nhiều người tài giỏi sẽ có thể sánh vai với các cường quốc năm châu. Người từng viết trong Thư gửi học sinh nhân ngày khai trường năm 1945: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.
Trong lĩnh vực kinh tế, Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh vai trò của giáo dục: “Không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế”. Giáo dục tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao, đào tạo chuyên gia, kỹ sư, người lao động có chuyên môn, những người đóng vai trò quyết định trong sự phát triển kinh tế của đất nước. Kinh tế và giáo dục có mối quan hệ mật thiết, tác động lẫn nhau, cùng nhau thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội.
Mục đích xuyên suốt trong triết lý giáo dục của Hồ Chí Minh là gắn liền giáo dục kiến thức với thực tiễn cách mạng Việt Nam. Giáo dục phải hướng tới việc đào tạo những con người mới, đáp ứng nhu cầu của từng giai đoạn lịch sử. Trong giai đoạn chuẩn bị cho việc thành lập Đảng, Người chú trọng giáo dục tinh thần yêu nước và tư tưởng chính trị tiến bộ. Sau Cách mạng Tháng Tám, Người quan tâm đến việc đào tạo con người “trung với nước, hiếu với dân”, yêu chủ nghĩa xã hội. Trong thời kỳ kháng chiến, Hồ Chí Minh nhấn mạnh việc đào tạo con người “vững tay súng, chắc tay cày”, nâng cao dân trí và bồi dưỡng nhân tài.
Nội dung giáo dục theo tư tưởng Hồ Chí Minh bao gồm: giáo dục tinh thần yêu nước, nâng cao trình độ lý luận chính trị; giáo dục tư tưởng, đạo đức, lối sống; giáo dục văn hóa, chuyên môn và tinh thần yêu lao động; giáo dục thể chất và mỹ học. Người luôn coi trọng việc bồi dưỡng lòng yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc, đồng thời chú trọng giáo dục đạo đức, lối sống trong sáng, lành mạnh. Bên cạnh đó, việc nâng cao trình độ văn hóa, chuyên môn, kỹ năng lao động và phát triển thể chất, thẩm mỹ cũng được Người đặc biệt quan tâm.
Về phương pháp giáo dục, Hồ Chí Minh khuyến khích phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học, tránh nhồi nhét kiến thức. Người đề cao vai trò của tự học, nêu gương và tạo ra các phong trào thi đua để khuyến khích tinh thần học tập và rèn luyện.
Tóm lại, tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục có ý nghĩa vô cùng sâu sắc đối với sự nghiệp trồng người của Việt Nam. Những quan điểm của Người không chỉ làm rõ vai trò quan trọng của giáo dục trong việc hình thành nhân cách và phát triển đất nước mà còn định hướng cho ngành giáo dục Việt Nam hiện nay trong việc xây dựng một nền giáo dục toàn diện, khoa học, phù hợp với yêu cầu của thời đại. Đặc biệt, quan điểm “phần nhiều do giáo dục mà nên” của Người là lời nhắc nhở sâu sắc về trách nhiệm của gia đình, nhà trường và xã hội trong việc tạo ra môi trường giáo dục tốt đẹp, góp phần đào tạo nên những công dân ưu tú, đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
