Nguyễn Tuân, một tên tuổi lớn của văn học Việt Nam, nổi tiếng với phong cách nghệ thuật độc đáo và uyên bác. Trong tác phẩm “Người lái đò Sông Đà,” ông đã khắc họa thành công hình tượng người lái đò – một người lao động bình dị nhưng mang vẻ đẹp phi thường, đặc biệt là tinh thần Không Một Phút Nghỉ Tay Nghỉ Mắt trước những thử thách hiểm nguy.
Người lái đò Sông Đà, hay người lái đò Lai Châu, cái tên gắn liền với địa danh và nghề nghiệp. Không tên riêng, ông đại diện cho vô số những con người bình dị mà kiên cường đang góp phần dựng xây đất nước.
Chân dung người lái đò in đậm dấu ấn nghề nghiệp: “Tay ông lêu nghêu như cái sào, chân ông lúc nào cũng khuỳnh khuỳnh gò lại như kẹp lấy một cái cuống lái tưởng tượng, giọng ông ào ào như tiếng nước trước mặt ghềnh sông, nhỡn giới ông vòi vọi như lúc nào cũng mong một cái bến xa nào đó trong sương mù, cái đầu bạc quắc thước… đặt lên thân hình gọn quánh chất sừng chất mun, ngực vú bả vai bầm lên một khoanh củ nâu – vết nghề nghiệp do đầu sào gửi lại.” Bức chân dung ấy cho thấy sự gắn bó sâu sắc với nghề, một cuộc đời dạn dày sương gió trên dòng Đà giang.
Trong hai trùng vi thạch trận, vẻ đẹp trí dũng của người lái đò càng được thể hiện rõ nét.
Cuộc chiến giữa người lái đò và Sông Đà là một cuộc chiến không cân sức. Một bên là thiên nhiên hùng vĩ, dữ dội với sóng nước, đá ngầm; một bên là con người nhỏ bé với chiếc thuyền đơn độc và mái chèo. Tuy nhiên, chính trong hoàn cảnh ấy, bản lĩnh và tài năng của người lái đò mới thực sự tỏa sáng.
Ở trùng vi thạch trận thứ hai, sự nguy hiểm của Sông Đà được đẩy lên cao trào. Nhưng người lái đò đã chứng tỏ bản lĩnh phi thường: không một phút nghỉ tay nghỉ mắt, ông phá vòng vây và đổi chiến thuật.
Trước dòng thác hùm beo, ông “ghì cương lái miết về phía luồng cửa sinh sau khi bám chắc luồn nước đúng.” Khi thủy quân cửa ải nước xô ra, ông “đứa thì ông tránh mà rảo bơi chèo lên, đứa thì ông đè sấn lên mà chặt đôi ra để mở đường tiến,” để rồi vượt qua luồng tử, giành lấy sự sống. Tinh thần không một phút nghỉ tay nghỉ mắt được thể hiện cao độ trong khoảnh khắc sinh tử này.
Đến trùng vi thạch trận thứ ba, tài nghệ chèo đò của ông được khẳng định: “phóng thẳng thuyền, chọc thủng cửa giữa… vút qua cổng đá,” “vút, vút, cửa ngoài, cửa trong, lại cửa trong cùng, thuyền như một mũi tên tre xuyên nhanh qua hơi nước, vừa xuyên vừa tự động lái được lượn được…” Chiến thắng cuối cùng là kết quả của sự ngoan cường, lòng dũng cảm, ý chí quyết tâm và sự am hiểu tường tận về Sông Đà.
Người lái đò không chỉ là người lái đò, ông còn là một nghệ sĩ.
Với ông, Sông Đà là một bản trường ca anh hùng mà ông đã thuộc nằm lòng, từ dấu chấm than, dấu chấm câu đến những đoạn xuống dòng. Ông đã nhớ như in tất cả các luồng nước, thấu hiểu mọi ngóc ngách của dòng sông.
Đôi tay chèo lái và đôi chân giữ thế tạo đà kết hợp nhịp nhàng với bản giao hưởng của dòng sông, tạo nên một màn biểu diễn nghệ thuật hoàn hảo. Phong thái ung dung, thản nhiên của ông càng làm nổi bật vẻ đẹp tài hoa ấy. Sau những giây phút căng thẳng, ông lại trở về với sự bình dị, nhớ tiếng gà gáy và buộc cả bu gà vào đuôi thuyền.
Nguyễn Tuân luôn nhìn nhận con người từ góc độ tài hoa, nghệ sĩ. Sau Cách mạng, hình tượng người nghệ sĩ được tìm thấy ngay trong cuộc chiến đấu, lao động sản xuất hàng ngày. Cái đẹp của con người trong thời kỳ này gắn liền với nhân dân lao động, với cuộc sống đang nảy nở sinh sôi.
Hình tượng người lái đò Sông Đà là minh chứng cho phong cách nghệ thuật độc đáo, tài hoa và uyên bác của Nguyễn Tuân. Đó là bản anh hùng ca về những con người bình dị mà phi thường, những người luôn sẵn sàng đối mặt với thử thách và chiến thắng bằng tinh thần không một phút nghỉ tay nghỉ mắt.
