Thần thoại là gì? Câu hỏi này dẫn chúng ta vào một thế giới kỳ ảo, nơi những câu chuyện về thần linh, anh hùng và nguồn gốc vũ trụ được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Thần thoại không chỉ là những câu chuyện cổ xưa, mà còn là tấm gương phản chiếu quan niệm, niềm tin và giá trị của một cộng đồng.
1. Định Nghĩa Thần Thoại
Thần thoại là một hệ thống các truyện kể dân gian, thường xoay quanh các vị thần, nhân vật anh hùng, hoặc các nhân vật sáng tạo văn hóa. Chúng phản ánh quan niệm của người thời cổ về nguồn gốc của thế giới, các hiện tượng tự nhiên, và đời sống con người. Thần thoại không chỉ đơn thuần là giải trí mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về mặt văn hóa, xã hội và tâm linh.
2. Bản Chất của Thần Thoại
Thần thoại ra đời từ xã hội nguyên thủy, dựa trên những tiền đề nhận thức luận đặc biệt:
- Quan niệm vạn vật hữu linh: Niềm tin rằng mọi vật đều có linh hồn, từ cây cỏ, sông núi đến các hiện tượng tự nhiên.
- Bái vật giáo: Sùng bái các vật thể được cho là có sức mạnh siêu nhiên.
- Quan niệm tô tem: Tín ngưỡng gắn liền với một loài vật hoặc thực vật được coi là tổ tiên hoặc biểu tượng của một cộng đồng.
- Quan niệm vạn vật tương giao: Niềm tin rằng mọi sự vật trong vũ trụ đều có mối liên hệ và tác động lẫn nhau.
Người nguyên thủy thường diễn đạt những khái niệm trừu tượng thông qua những hình ảnh cụ thể, cảm tính. Họ cũng tin vào ma thuật và chưa phân biệt rõ ràng giữa chủ quan và khách quan. Những đặc điểm tư duy này tạo nên lối tư duy thần thoại, được thể hiện qua những câu chuyện và quan niệm thần thoại. Người xưa tin vào tính xác thực của thần thoại và thường gắn liền việc kể chuyện thần thoại với các nghi lễ tín ngưỡng.
Alt: Thần Trụ Trời chống trời, tượng trưng cho sự hình thành vũ trụ trong thần thoại Việt Nam, thể hiện sức mạnh sáng tạo và quan niệm về thế giới.
3. Các Nhóm Thần Thoại Chính ở Việt Nam
Thần thoại Việt Nam vô cùng phong phú và đa dạng, có thể chia thành các nhóm chính sau:
- Thần thoại về nguồn gốc vũ trụ và các hiện tượng tự nhiên: Giải thích sự hình thành của vũ trụ, các vì sao, sông núi, và các hiện tượng như mưa, gió, sấm sét (ví dụ: Thần Trụ Trời, Ông Trời, Nữ thần Mặt trăng, Thần Mưa…).
- Thần thoại về nguồn gốc các loài: Giải thích nguồn gốc của các loài động vật và thực vật (ví dụ: Cuộc tu bổ các giống vật, Thần Lúa…).
- Thần thoại về nguồn gốc con người và các dân tộc: Giải thích sự ra đời của con người và các dân tộc khác nhau trên lãnh thổ Việt Nam (ví dụ: Ông Trời, Mười hai bà mụ, Nữ Oa-Tứ Tượng, Lạc Long Quân-Âu Cơ…).
- Thần thoại về các anh hùng thời khuyết sử, anh hùng văn hóa, tổ sư các nghề: Kể về những người có công lớn trong việc khai phá đất đai, chống lại thiên tai, dạy dỗ dân chúng và sáng lập ra các nghề thủ công (ví dụ: Sơn Tinh-Thủy Tinh, Nữ thần nghề mộc…).
4. Quá Trình Hình Thành và Diễn Biến của Thần Thoại Việt
Thần thoại Việt Nam hình thành từ nhu cầu nhận thức và lý giải các hiện tượng tự nhiên (ví dụ: Thần Trụ Trời, Thần Sét, Thần Biển…) và các vấn đề xã hội (ví dụ: Họ Hồng Bàng, Sơn Tinh Thủy Tinh…). Nó xuất hiện sớm cùng với sự phát triển của nghề nông (ví dụ: Nữ Thần Lúa) từ thời đại đồ đá giữa hoặc đầu thời đại đồ đá mới.
Thần thoại Việt phát triển mạnh mẽ vào thời kỳ chuyển sang thời đại đồ đồng, khi xã hội có sự chuyển đổi từ thị tộc mẫu hệ sang bộ tộc riêng lẻ và tiến tới thành lập quốc gia Văn Lang. Về mặt lý thuyết, thần thoại nên được hệ thống hóa trong sử thi dân gian, nhưng hình thức sử thi này hiện nay không còn tồn tại nguyên vẹn.
Một bộ phận thần thoại Việt đã bị truyền thuyết hóa, tức là có sự xâm nhập của các yếu tố lịch sử, trở thành những câu chuyện mang tính lịch sử nhưng vẫn giữ những yếu tố thần kỳ. Điển hình là chuỗi truyền thuyết về thời các vua Hùng. Thần thoại cũng biến tướng trong Phật thoại, Tiên thoại, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn và cả truyện cười, khiến cho việc nhận diện trở nên khó khăn hơn.
Alt: Tượng Âu Cơ và Lạc Long Quân, biểu tượng của nguồn gốc “con Rồng cháu Tiên” trong thần thoại Việt Nam, thể hiện sự đoàn kết và bản sắc dân tộc.
5. Nội Dung Thần Thoại Việt: Hiểu Biết và Kinh Nghiệm Cổ Xưa
Dù thuộc nhóm nào, dù kỳ ảo đến đâu, thần thoại vẫn chứa đựng những hiểu biết và kinh nghiệm của người cổ đại. Những hiểu biết này thể hiện qua những câu trả lời về các hiện tượng trong tự nhiên và xã hội. Dù những câu trả lời này có thể sai lầm so với tư duy hiện đại, nhưng những vấn đề mà người cổ đại đặt ra đôi khi vẫn còn nguyên ý nghĩa. Chẳng hạn, câu hỏi về nguồn gốc trái đất và nhân loại vẫn là câu hỏi lớn của triết học, tôn giáo và khoa học.
Thần thoại suy nguyên giải thích các hiện tượng tự nhiên và nguồn gốc loài người, các tộc người. Nhóm thần thoại này cho thấy trình độ hiểu biết, sức tưởng tượng, cách cảm nghĩ, những ước mơ và khát vọng của người Việt thời cổ.
Người Việt thời cổ quan niệm vũ trụ có ba cõi: Trời, Đất, Nước với hệ thống các vị thần. Các vị thần ở cõi trời gắn với các hiện tượng tự nhiên dễ quan sát như thần gió, thần mưa, thần mây, thiên lôi… Ba vị thần được nhắc đến nhiều là Ông Trời, Nữ thần Mặt trời, Nữ thần Mặt trăng, tương ứng với các hiện tượng tự nhiên ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của cư dân nông nghiệp. Ở cõi Đất và cõi Nước, mỗi nơi đều có một vị thần đứng đầu và các thần bộ hạ.
Thần thoại Việt còn phản ánh cuộc đấu tranh chinh phục tự nhiên, đấu tranh chống hạn hán, lũ lụt, gắn với ước mơ về cuộc sống hạnh phúc hơn. Qua đó, thần thoại cũng thể hiện sự bất lực của con người nguyên thủy trước những hiện tượng tự nhiên (ví dụ: Cóc kiện trời, Sơn Tinh-Thủy Tinh, Thần Lúa, Chú Cuội cung trăng). Thông qua thần thoại, con người đã chinh phục tự nhiên bằng tưởng tượng, bởi vì người thời cổ không hiểu được các hiện tượng tự nhiên xung quanh họ.
Alt: Tranh vẽ Sơn Tinh và Thủy Tinh chiến đấu, minh họa cho cuộc chiến chống lại thiên tai và bảo vệ mùa màng trong thần thoại Việt Nam, thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên.
6. Thi Pháp Thần Thoại: Cốt Truyện và Nhân Vật
Cốt truyện của thần thoại Việt thường đơn giản, ít tình tiết. Một số tác phẩm thần thoại dài hơn, có nhiều tình tiết hơn thường đã bị cổ tích hóa hoặc truyền thuyết hóa (ví dụ: Chú Cuội cung trăng, Sơn Tinh – Thủy Tinh).
Nhân vật chính trong thần thoại là thần, gắn với quan niệm vạn vật có linh hồn, khác với thần của tôn giáo. Thần được gọi bằng nhiều tên khác nhau như ông, bà, thần, tinh, trời… Các vị thần khác nhau ở chức năng và việc làm.
Trong thần thoại Việt, có thể tìm thấy những mô típ quen thuộc như một cột chống trời (Thần Trụ Trời), một cặp vợ chồng đầu tiên (Nữ Oa – Tứ Tượng), một bọc trăm trứng (Lạc Long Quân-Âu Cơ).
Thần thoại không chỉ là những câu chuyện cổ xưa mà còn là nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ thuật, văn học và điện ảnh. Việc tìm hiểu về thần thoại giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa và bản sắc của một dân tộc. Thần thoại là một phần quan trọng của di sản văn hóa nhân loại, cần được bảo tồn và phát huy giá trị.
