Khi bắt đầu khám phá lĩnh vực Thiết kế Dạy học (Instructional Design – ID), nhiều người, trong đó có tôi, cảm thấy choáng ngợp trước vô vàn các khái niệm và tên gọi khác nhau. Đó có thể là Chủ nghĩa hành vi (Behaviorism), Chín bước hướng dẫn của Gagne, Thang Bloom (Bloom’s Taxonomy), Thuyết kiến tạo (Constructivism), Chu trình học tập của Kolb, Nguyên tắc của Mayer…
Sự nhầm lẫn giữa Lý thuyết (Theory) và Mô hình (Model) là một vấn đề phổ biến. Chúng ta thường tự hỏi mối quan hệ giữa chúng là gì, chúng khác nhau như thế nào, và khi nào thì nên sử dụng cái nào. Sự mơ hồ này có thể gây khó chịu và khiến chúng ta cảm thấy bế tắc giữa một “rừng” các khái niệm.
Tôi đã thử tìm kiếm trên mạng với các từ khóa như “learning theory vs. learning model” hoặc “relationship between learning theory and learning model”, và đọc nhiều tài liệu về nền tảng ID, nhưng không tìm thấy một bài viết nào thực sự giải đáp được thắc mắc của mình một cách thỏa đáng. Giữa một biển thông tin trên Google và vô số sách ID bằng tiếng Anh, điều này khiến tôi vừa bực bội vừa tò mò.
Sau một thời gian suy nghĩ, tôi tự hỏi: “Có lẽ mình đã đặt câu hỏi sai? Nếu từ khóa mình dùng không chính xác, thì đâu mới là từ khóa đúng?” Và rồi một ý tưởng lóe lên: “Sự khác nhau giữa theory và model – hai từ khóa cơ bản – là gì?” Khi tìm kiếm với cụm từ này, tôi đã tìm thấy câu trả lời mình mong muốn.
Lý do mà các tìm kiếm trước đây về sự khác biệt giữa “learning theory vs. learning model” không hiệu quả, có lẽ là vì sự khác biệt này được xem là hiển nhiên và ngầm hiểu. Tức là, nếu hiểu rõ sự khác nhau giữa theory và model, chúng ta có thể tự suy ra mối quan hệ giữa learning theory và learning model.
1. Lý Thuyết (Theory) là Gì?
- Lý thuyết là sự khái quát hóa hoặc đưa ra một kết luận về một hiện tượng nào đó.
- Lý thuyết là một phần quan trọng của quá trình phân tích. Các nhà khoa học thường sử dụng lý thuyết để chứng minh một luận điểm cụ thể bằng cách dựa trên bằng chứng khoa học, giải thích và các sự kiện đã được kiểm chứng.
- Quá trình chứng minh một lý thuyết gắn liền với các nghiên cứu dựa trên phương pháp quan sát. Khi một giả thuyết (một khái niệm chưa được phân tích khoa học) được chứng minh là đúng, nó sẽ được công nhận là một lý thuyết.
- Lý thuyết là một công cụ để hiểu và giải thích các khái niệm phức tạp.
- Một lý thuyết liên tục được cải thiện khi có thêm dữ kiện và bằng chứng hỗ trợ, từ đó tăng độ chính xác. Các nhà khoa học phát triển các lý thuyết để xây dựng kiến thức khoa học, hướng đến các mục tiêu như phát minh công nghệ mới và tìm phương pháp chữa bệnh.
2. Mô Hình (Model) là Gì?
- Mô hình là một sự trình bày dưới dạng vật lý, lời nói, toán học hoặc đồ họa về một khái niệm hoặc một ý tưởng.
- Các mô hình được phát triển và tạo ra dựa trên một lý thuyết, với mục đích đơn giản hóa các khái niệm lý thuyết đó.
- Mô hình chỉ tập trung vào những điểm cần thiết hoặc bắt buộc, do đó, một khái niệm hoặc lý thuyết phức tạp có thể được đơn giản hóa bằng cách sử dụng một mô hình. Trong một số trường hợp, các mô hình cũng được coi là một ứng dụng của lý thuyết.
3. So Sánh Sự Khác Biệt Giữa Mô Hình và Lý Thuyết
- Mô hình là sự trình bày trực quan và bằng lời nói của các lý thuyết hoặc khái niệm, trong khi lý thuyết là những ý tưởng hoặc khái niệm khung về một hiện tượng.
- Các mô hình đơn giản hóa một lý thuyết hoặc khái niệm để dễ hiểu hơn, trong khi các lý thuyết giải thích hoặc dự đoán một hiện tượng bằng kiến thức, logic khoa học và các sự thật hiển nhiên.
- Vì mô hình chỉ chứa những điểm cần thiết, nên một khái niệm hoặc lý thuyết phức tạp có thể được đơn giản hóa bằng cách sử dụng một mô hình.
- Các mô hình dựa trên các lý thuyết, trong khi các lý thuyết dựa trên logic khoa học và các sự kiện được hỗ trợ bởi bằng chứng.
- Các mô hình cung cấp hướng dẫn ở mức vĩ mô, trong khi lý thuyết cung cấp hướng dẫn ở mức vi mô.
Như vậy, chúng ta có thể thấy lý thuyết là nền tảng cơ bản, còn mô hình giúp các lý thuyết đó được khái quát hóa, đơn giản hóa và dễ hiểu hơn.
Trong bảng so sánh trên, các mô hình ID và các lý thuyết ID được nhắc đến là những “gương mặt vàng” trong lĩnh vực ID. Khi tìm hiểu sâu hơn về ID, bạn sẽ thường xuyên gặp lại chúng. Ngoài ra, còn nhiều mô hình và lý thuyết khác mà bạn sẽ gặp tùy theo nhu cầu công việc.
Sau khi đọc bài viết này, bạn có thể thực hành nguyên tắc ID bằng cách trả lời các câu hỏi sau:
- Nếu phải tóm tắt sự khác biệt giữa Model và Theory trong 3 điểm chính, bạn sẽ nói gì?
- Điều hữu ích nhất mà bạn học được từ bài này là gì?
- Một điều bạn thấy thắc mắc/chưa rõ/không đồng ý/muốn bổ sung thêm là gì?
Hy vọng bạn đã thu nhận được những thông tin hữu ích.
