Nguyễn Duy, một nhà thơ trưởng thành từ chiến trường, đã khắc họa những vẻ đẹp bình dị, gần gũi của quê hương và con người Việt Nam trong thơ ca của mình. Bài thơ “Đò Lèn” là một tác phẩm tiêu biểu, thể hiện tình cảm sâu sắc của tác giả đối với người bà ngoại và những kỷ niệm tuổi thơ nơi quê nghèo. Việc phân tích bài Đò Lèn giúp ta hiểu rõ hơn về giá trị nhân văn và nghệ thuật độc đáo của tác phẩm.
Nguyễn Duy, một nhà thơ trưởng thành từ chiến trường, đã khắc họa những vẻ đẹp bình dị, gần gũi của quê hương và con người Việt Nam trong thơ ca của mình.
1. Ký Ức Tuổi Thơ và Hình Ảnh Người Bà Tảo Tần
Năm khổ thơ đầu tái hiện những kỷ niệm tuổi thơ của tác giả tại Đò Lèn. Đó là một tuổi thơ nghèo khó nhưng đầy ắp niềm vui và những trò chơi dân dã:
- Câu cá ở cống Na
- Níu váy bà đi chợ Bình Lâm
- Bắt chim sẻ ở vành tai tượng Phật
- Đôi khi ăn trộm nhãn chùa Trần
- Đi chơi đền Cây Thị
- Xem lễ đền Sòng
Những địa danh thân thuộc như cống Na, chợ Bình Lâm, chùa Trần, đền Cây Thị, đền Sòng gắn liền với những kỷ niệm hồn nhiên, tinh nghịch của tuổi thơ. Những trò chơi, những phong tục văn hóa làng quê hiện lên một cách sống động, chân thực.
“mùi huệ trắng quyện khói trầm thơm lắm điệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng”
Hình ảnh “điệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng” gợi lên không khí linh thiêng, huyền ảo của những lễ hội truyền thống. Mùi hương huệ trắng quyện khói trầm tạo nên một không gian thiêng liêng, thanh khiết, thấm đượm vào tâm hồn non trẻ của nhà thơ.
Sơ đồ tư duy tóm tắt các luận điểm quan trọng để phân tích bài Đò Lèn, bao gồm ký ức tuổi thơ, hình ảnh người bà, sự thức tỉnh và nghệ thuật thơ.
Trong ký ức của tác giả, người bà hiện lên là một người phụ nữ tần tảo, chịu thương chịu khó, hết lòng vì con cháu:
- Mò cua xúc tép ở đồng Quan
- Gánh chè xanh Ba Trại
- Thập thững những đêm hàn
Những công việc vất vả, nhọc nhằn của bà được tác giả khắc họa một cách chân thực, cảm động. Bà đã âm thầm hy sinh, gánh chịu mọi khó khăn để nuôi nấng, chăm sóc cháu. Hình ảnh người bà là biểu tượng cho đức hy sinh cao cả của người phụ nữ Việt Nam.
“cái năm đói củ dong riềng luộc sượng cứ nghe thơm mùi huệ trắng hương trầm”
Ngay cả trong những năm tháng đói kém, bà vẫn dành cho cháu những gì tốt đẹp nhất. Củ dong riềng luộc sượng, dù không ngon lành gì, nhưng vẫn thơm ngát hương huệ trắng, hương trầm, bởi nó thấm đượm tình yêu thương vô bờ bến của bà.
2. Chiến Tranh và Sự Mất Mát
Chiến tranh đã tàn phá quê hương, cướp đi những gì thân yêu nhất:
- Bom Mỹ dội, nhà bà tôi bay mất
- Đền Sòng bay, bay tuốt cả chùa chiền
“thánh với Phật rủ nhau đi đâu hết bà tôi đi bán trứng ở ga Lèn”
Trong cảnh bom đạn khốc liệt, bà vẫn kiên cường bám trụ, vẫn đi bán trứng ở ga Lèn để kiếm sống. Hình ảnh bà ngoại hiện lên mạnh mẽ, kiên cường hơn bao giờ hết. Bà là điểm tựa vững chắc cho cháu, là biểu tượng của sự sống, của niềm tin vào tương lai.
3. Sự Thức Tỉnh Muộn Màng và Nỗi Hối Hận Sâu Sắc
Khi trưởng thành, đi xa quê hương, tác giả mới thấm thía được những vất vả, hy sinh của bà:
“Tôi đi lính, lâu không về quê ngoại dòng sông xưa vẫn bên lở bên bồi khi tôi biết thương bà đã muộn bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi”
Dòng sông xưa vẫn chảy, vẫn “bên lở bên bồi”, nhưng người bà kính yêu đã không còn nữa. Nỗi hối hận muộn màng, sự day dứt khôn nguôi trào dâng trong lòng tác giả. Ông tự trách mình đã quá vô tâm, không biết trân trọng những gì mình đã có khi bà còn sống.
Hình ảnh nấm mồ xanh thể hiện sự mất mát vĩnh viễn và nỗi hối hận sâu sắc khi người cháu nhận ra tình yêu thương dành cho bà đã quá muộn.
Câu thơ “bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi” là một lời than xót xa, là sự thức tỉnh muộn màng về giá trị của tình thân. Nó cũng là lời nhắc nhở mỗi chúng ta hãy biết trân trọng những người thân yêu khi họ còn ở bên cạnh.
4. Giá Trị Nghệ Thuật Độc Đáo
Bài thơ “Đò Lèn” thành công nhờ sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố hiện thực và trữ tình. Ngôn ngữ thơ giản dị, mộc mạc, gần gũi với đời sống hàng ngày. Hình ảnh thơ chân thực, sống động, gợi nhiều cảm xúc. Giọng điệu thơ tâm tình, xúc động, thể hiện tình cảm chân thành của tác giả.
Bài thơ sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật như:
- Liệt kê: Cống Na, chợ Bình Lâm, chùa Trần, đền Cây Thị, đền Sòng…
- Ẩn dụ: Hình ảnh dòng sông, nấm cỏ…
- So sánh: Bà tôi và tiên phật, thánh thần…
Những biện pháp này giúp làm nổi bật nội dung và ý nghĩa của bài thơ, đồng thời tạo nên một phong cách nghệ thuật riêng biệt của Nguyễn Duy.
5. Kết Luận
Qua việc phân tích bài Đò Lèn, ta thấy được giá trị nhân văn sâu sắc của tác phẩm. Bài thơ không chỉ là nỗi nhớ thương về người bà, về quê hương mà còn là lời nhắc nhở về tình cảm gia đình, về sự trân trọng những giá trị tốt đẹp trong cuộc sống. “Đò Lèn” xứng đáng là một trong những bài thơ hay nhất của Nguyễn Duy và của nền văn học Việt Nam hiện đại.
