Nói đến văn học Đông Nam Á, không thể không nhắc đến sức mạnh dân gian hóa. Nền tảng của sức mạnh này chính là văn hóa dân gian, vốn bao trùm đời sống tinh thần của người dân nơi đây. Văn học dân gian đóng vai trò là một trong những cội nguồn quan trọng của văn học dân tộc.
Trước khi tiếp xúc với các nền văn hóa lớn từ phương Đông như Ấn Độ và Trung Quốc, văn học Đông Nam Á đã hình thành trên cơ tầng văn hóa chung của khu vực thời tiền sử, gắn liền với nền văn minh nông nghiệp lúa nước.
Đây là cơ sở quy định sự phát triển văn hóa tinh thần, vật chất, cơ cấu xã hội, đời sống tâm linh và tư duy triết lý của người dân Đông Nam Á. Nền văn minh nông nghiệp lúa nước này là cội nguồn và bản sắc riêng, phát triển liên tục trong lịch sử. Lớp văn hóa nguyên sơ này được nhiều nhà nghiên cứu gọi là cơ tầng văn hóa Đông Nam Á. Văn học dân gian nảy nở và phát triển trên cơ tầng văn hóa này, được xem là ngọn nguồn của văn học dân tộc khu vực, là lớp văn hóa bản địa trước khi Đông Nam Á chịu ảnh hưởng từ bên ngoài.
Văn học dân gian chiếm phần lớn, nổi bật và bao trùm toàn bộ quá trình văn học Đông Nam Á vì nó xuất phát từ nền văn hóa nông nghiệp với cơ cấu tổ chức làng xã đặc trưng. Ngay cả khi văn học viết ra đời, văn học dân gian vẫn phát triển mạnh mẽ, phong phú và đóng vai trò chủ đạo. Do đó, khi nghiên cứu văn học Đông Nam Á, đặc biệt là văn học dân gian, cần phải xem xét nó trong mối quan hệ liên ngành và đa ngành, bao gồm tôn giáo, tín ngưỡng và nghệ thuật.
Trước khi tiếp nhận ảnh hưởng văn hóa từ bên ngoài, các cộng đồng tộc người ở Đông Nam Á đều có tín ngưỡng bản địa, tín ngưỡng đa thần giáo, vạn vật hữu linh và tục thờ cúng tổ tiên. Tín ngưỡng này gắn chặt chẽ với sự hình thành và phát triển của văn học dân gian, dựa trên nền văn minh nông nghiệp lúa nước.
Sự ra đời của các nghi lễ nông nghiệp ban đầu gắn liền với tôn giáo, mang ý nghĩa tôn giáo và dần dần trở thành các sinh hoạt văn nghệ, văn học dân gian. Từ các hình thức diễn xướng đám rước, múa thiêng, lễ ca, lễ nhạc đến các nghi thức tế tự đều có mối tương tác đan xen với các hình thức hát giao duyên, múa vui, diễn trò, tạo nên sự đồng nhất giữa đạo và đời, giữa cái thánh thiện và cái trần tục. Nghệ thuật diễn xướng luôn gắn liền với tôn giáo và giải trí.
Văn học dân gian thời kỳ này mang màu sắc nguyên sơ của các cộng đồng làm nông nghiệp, trồng trọt, săn bắn, đánh cá. Thần thoại và truyền thuyết phản ánh rõ nét các sinh hoạt nghi lễ tín ngưỡng của cư dân Đông Nam Á trước sức mạnh của thiên nhiên và những quan niệm cổ sơ của họ về vũ trụ, thế giới xung quanh. Các thần thoại về lụt, về nguồn gốc dân tộc, về các nhân vật văn hóa phổ biến ở các nước Đông Nam Á. Nhân vật văn hóa thường là những anh hùng của thị tộc, bộ lạc, những người có công lao và tài năng hơn người. Họ được quần chúng bộ lạc tôn thờ, tô vẽ, phóng đại và thêu dệt thành những thần thoại, vì họ là những ông tổ giúp loài người và dạy loài người làm ăn sinh sống. Ở Đông Nam Á, ta bắt gặp nhân vật văn hóa lên trời lấy thóc giống đem về gieo trồng, phản ánh hiện thực văn hóa nông nghiệp hình thành, con người đã biết lấy lúa về để canh tác. Những thần thoại còn lại đến ngày nay như Sự tích cây lúa, tục lệ thờ cúng cây lúa và các sản phẩm làm ra từ lúa (như Sự tích Bánh chưng bánh dày của Việt Nam) là minh chứng rõ ràng.
Thần thoại về nhân vật văn hóa phản ánh bước chuyển mình của cư dân Đông Nam Á từ cuộc sống săn bắn, hái lượm sang trồng trọt và chế tác công cụ lao động. Trong kho tàng truyện cổ Đông Nam Á có các truyện về cách đan lưới bắt cá, và cơ sở của một loạt truyện khác sau này liên quan đến tục ăn trầu, sử dụng trầu, cau, rễ và vôi của cư dân Đông Nam Á. Gắn với tín ngưỡng vạn vật hữu linh, văn học dân gian Đông Nam Á có nhiều bài mo cầu nguyện thần linh mà đến nay vẫn còn lưu lại. Từ quan niệm tín ngưỡng này mới nảy sinh ra các tập quán như kiêng cữ, tránh né các thần, các hồn trong các sự vật để tránh làm hại đến cuộc sống con người. Tất cả những hiện tượng này là nền tảng của một cơ tầng văn hóa Đông Nam Á, một thứ văn học nguyên bản hỗn hợp trước khi tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ và Trung Quốc.
Trước khi chuyển từ thời tiền sử sang thời kỳ lịch sử (với sự hình thành của các nhà nước cổ đại) vào khoảng thế kỷ VI, V, IV trước Công nguyên, cư dân Đông Nam Á đã có một trình độ phát triển tương đối cao. Những quan niệm về tính chất lưỡng phân – lưỡng hợp của thế giới như đối lập mặt trăng với mặt trời, trời với đất, núi với biển, loài có cánh với loài thủy tộc, cư dân miền thượng lưu và cư dân miền hạ lưu… được thể hiện dưới nhiều dạng khác nhau trong thần thoại và truyền thuyết của vùng Đông Nam Á tiền sử.
Từ đầu Công nguyên (thậm chí sớm hơn) cho đến nay, Đông Nam Á là nơi tiếp xúc và chịu ảnh hưởng của nhiều nền văn hóa lớn như Ấn Độ, Trung Quốc, Ả Rập, Ba Tư và Tây Âu. Trong mười thế kỷ đầu sau Công nguyên, Đông Nam Á chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ và Trung Quốc qua nhiều con đường và cách thức khác nhau. Người Ấn Độ thâm nhập vào vùng Đông Nam Á, mang theo các tôn giáo (Bàlamôn giáo, Phật giáo…) và các loại hình văn hóa, trong đó có văn học. Các dân tộc ở Đông Nam Á đã tiếp thu một cách sáng tạo các đề tài, cốt truyện và phong cách nghệ thuật của Ấn Độ, biến cải chúng cùng với vốn văn hóa của mình để tạo nên những công trình điêu khắc kiến trúc đồ sộ như Bôrôbuđua và ĂngcoVat, cùng những áng văn học đậm đà tính chất dân gian lấy từ Jataka, Panchatantra, Ramayana và Mahabharata.
Những tác phẩm văn học cổ đại Ấn Độ khi vào Đông Nam Á đã gặp ngay đời sống dân gian vô cùng sống động ở vùng này, nên chúng được dân gian hóa, được “tái sinh” trong dân gian và làm giàu thêm cho kho tàng văn học dân gian của vùng.
Mối quan hệ qua lại giữa văn học nói và văn học viết là một trong những đặc trưng cơ bản của nền văn học Trung đại Đông Nam Á. Văn học Đông Nam Á hình thành hai bộ phận: văn học bằng tiếng vay mượn (Sanskrit, Pali, Hán, Ả Rập, Tây Ban Nha) và văn học bằng tiếng dân tộc.
Nền văn minh nông nghiệp với sự phát triển của văn học dân gian đã làm cho văn học thành văn của Đông Nam Á ra đời muộn. Trong mười thế kỷ đầu sau Công nguyên, các nước ở Đông Nam Á chưa có chữ viết, trong khi đó tôn giáo Ấn Độ và Phật giáo du nhập và phát triển mạnh mẽ. Tiếng Pali, Sanskrit và Hán không chỉ đóng vai trò ngôn ngữ trong truyền giáo mà còn đóng vai trò ngôn ngữ văn học ở các quốc gia Đông Nam Á. Ban đầu, các quốc gia ở Đông Nam Á đã vay mượn trực tiếp các chữ viết của Ấn Độ và Trung Quốc, sau đó mới dựa trên những mẫu chữ đó để sáng tạo ra chữ viết riêng của mình, chủ yếu dùng trong công việc hành chính.
Từ xu hướng bản địa hóa các tác phẩm văn học cổ Ấn Độ tiến đến dân tộc hóa nền văn học viết, đó cũng là đặc điểm chung của văn học Đông Nam Á. Quá trình này diễn ra trong văn học viết truyền thống từ thế kỷ XIII đến thế kỷ XVIII khi văn học Hồi giáo Ả Rập-Ba Tư và văn học châu Âu thâm nhập vào các nước này, đặc biệt ở Philippines, Indonesia và Malaysia.
Trước thế kỷ thứ X, các dân tộc ở Đông Nam Á chưa có chữ viết, thường phải sử dụng tiếng Pali, Sanskrit và chữ Hán. Họ đã mượn mẫu chữ trên để sáng tạo ra một loại chữ viết riêng. Nhiều nhà ngôn ngữ học cho rằng, các dân tộc Đông Nam Á biết đến chữ viết từ thế kỷ III, IV hoặc có thể ở thế kỷ V, VI, nhưng mãi đến thế kỷ X họ mới sử dụng trong văn học.
Thời kỳ đầu của văn học thành văn (khoảng thế kỷ X-XV), tiếng Pali, Sanskrit và Hán đóng vai trò ngôn ngữ văn học. Ví dụ, văn học thế kỷ VII-XIII ở Mã Lai-Indonesia lấy Sanskrit làm ngôn ngữ thơ ca, trong khi tiếng Mã Lai cổ và tiếng Java chỉ dùng trong công việc hành chính và sinh hoạt.
Như vậy, có thể thấy điểm mốc văn học viết của Đông Nam Á bắt đầu khoảng thế kỷ XII-XIII, tuy có nước xuất hiện sớm hơn và có nước xuất hiện muộn hơn. Đông Nam Á thực sự tạo ra nền văn học viết phải tính từ thế kỷ XIV trở đi.
Văn học viết thế kỷ XIII-XVIII nói chung là văn học cung đình, còn ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ và Trung Quốc. Riêng Indonesia và Malaysia chịu ảnh hưởng của văn hóa Java và văn hóa Hồi giáo của Ả Rập-Ba Tư. Cá biệt như Philippines đã tiếp thu ảnh hưởng của văn học châu Âu sớm hơn cả thông qua Tây Ban Nha, vì thế sau này, văn học Philippines cách tân sang thời kỳ hiện đại sớm hơn các nước khác trong khu vực.
Văn học viết truyền thống ở Đông Nam Á bao gồm dòng văn học viết bằng tiếng và chữ vay mượn ở ngoài và dòng văn học viết bằng chữ viết dân tộc. Bộ phận văn học viết bằng ngôn ngữ vay mượn lúc đầu có ưu thế trội hơn bộ phận văn học viết bằng ngôn ngữ dân tộc, vì ngôn ngữ vay mượn chuyển tải văn học được xem là cao quý và bác học. Dần dần văn học viết bằng ngôn ngữ dân tộc chiếm ưu thế và trở thành phương tiện biểu đạt đời sống tinh thần của dân tộc. Về phương diện nội dung, văn học truyền thống các nước Đông Nam Á lúc ban đầu còn đi vào những đề tài xa lạ với đời sống thực tế của dân tộc; những câu chuyện văn học thường nói tới những xứ sở xa xôi và những nhân vật thần thoại, hoang đường.
Văn học trung cổ Đông Nam Á phần nhiều mang tính chất nửa lịch sử, nửa nghệ thuật. Truyện thơ giai đoạn này là phổ biến, thường là truyện thơ khuyết danh. Ở Việt Nam có các truyện thơ nôm khuyết danh; ở thế giới Melayu có các Hykayat.
Thế kỷ XV, XVII, XVIII, văn học Đông Nam Á phát triển mạnh. Ở Indonesia, vào thế kỷ XV, văn học Java phát triển nở rộ, xuất hiện những tác phẩm lớn hoàn toàn đoạn tuyệt với văn hóa Ấn Độ. Tác phẩm Pararaton (nghĩa là sách của các ông vua) viết vào thế kỷ XV là một ví dụ. Tác phẩm này viết bằng ngôn ngữ Java trung cổ, gần gũi với ngôn ngữ sinh hoạt hàng ngày của nhân dân thời đó. Tác phẩm viết về sự cai trị của vua Java và phản ánh sự hưng thịnh của nhà nước Magiapahit. Trong văn học chung Malay-Indonesia xuất hiện tác phẩm nổi tiếng: “Truyện về Hang Tuak” viết vào thế kỷ XVII.
Ở Thái Lan, văn học phát triển nở rộ hơn cả cũng ở thế kỷ XVII, nhất là dưới thời vua Pra Narai. Vua Pra Narai đã tập hợp các nhà thơ tài năng xung quanh mình. Họ nói về cung vua Narai vĩ đại thời đó “tất cả đều hít thở bằng thơ”. Có những nhà thơ lớn như Maharachakru và Si Mahosot. Không khí sáng tác văn học và thưởng thức văn học sôi nổi làm cho đời sống văn học ở Thái Lan thế kỷ XVII phong phú hẳn lên và rõ ràng là nó có những thành tựu văn học nhất định.
Ranh giới giữa văn học viết và văn học truyền miệng ở Đông Nam Á nhiều khi không rõ rệt. Những tác phẩm văn học viết nổi tiếng lại chính là những tác phẩm văn học dân gian đã từng được lưu truyền qua các thế hệ và trở nên nổi tiếng.
Đến thế kỷ XVII, XVIII, XIX mới nở rộ một loạt tác phẩm xuất sắc viết bằng chữ của dân tộc mình như Truyện Kiều ở Việt Nam; Xỉn Xay ở Lào; Phrra Aphaymani, Khủn Chang Khủn Phèn ở Thái Lan; truyện Hang Tuak (Hikayat Hang Touah) ở Indonesia; truyện Apđula (Hikayat Abdoullah) ở Malaysia.
Văn học viết dân tộc ngày càng phát triển, mang đậm tính dân tộc, đó chính là sự kế thừa, tiếp nối và sáng tạo văn học dân gian. Có thể nói không nơi nào sức sống của văn học dân gian mãnh liệt và bền vững như ở vùng Đông Nam Á này.
Văn học dân gian vẫn tiếp tục cung cấp cho văn học viết đề tài, hình thức thể hiện và chất trữ tình, làm cho màu sắc dân tộc càng đậm nét trong các tác phẩm văn học. Ở Việt Nam, thể ca dao lục bát; ở Thái Lan, thể Klon 8; ở Indonesia, thể Pantun 4 câu đều được các nhà thơ sử dụng rất điêu luyện. Việc sử dụng các hình thức đó đã giúp thể loại truyện thơ phát triển mạnh và tạo tiền đề cho tiểu thuyết ra đời khi tiếp cận với văn học phương Tây ở thế kỷ XIX và XX.
Văn học viết truyền thống của Đông Nam Á được nuôi dưỡng từ ba nguồn lớn: văn học dân gian, văn học lịch sử và văn học nước ngoài.
Thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, văn học Đông Nam Á tiếp thu ảnh hưởng của văn hóa phương Tây.
Cuối thế kỷ XIX, việc xuất hiện các nhà in và các cơ quan báo chí ngôn luận đã tạo ra một môi trường xã hội thuận lợi cho văn học phát triển. Văn học khai sáng và những nhân tố của chủ nghĩa hiện thực hình thành trong văn học. Thời kỳ này, nhiều tác phẩm sao phỏng được công bố, in ấn và phát hành rộng rãi ở Đông Nam Á. Tầng lớp tiểu tư sản trí thức đã đóng vai trò quan trọng trong việc làm quen với văn học phương Tây, hình thành nên những thể loại mới và hiện đại ở các nền văn học Đông Nam Á như tiểu thuyết, truyện ngắn và truyện vừa.
Thế kỷ XVI, Philippines bị Tây Ban Nha xâm chiếm. Kẻ chiếm đóng mang theo nền văn hóa phương Tây, có thể xem như mở màn cho cuộc hội nhập văn hóa lần thứ hai của Đông Nam Á. Tiếp đó, vào thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, văn hóa phương Tây đã ăn sâu bén rễ trên mảnh đất này. Ở Philippines, sau Tây Ban Nha là Mỹ; ở Indonesia chủ yếu là Hà Lan; ở Việt Nam và Campuchia là Pháp; ở Myanmar là Anh.
Trong cuộc hội nhập lần này, các nước Đông Nam Á cũng rất tỉnh táo và nhạy bén. Họ biết “gạn đục khơi trong” và biết kế thừa những tinh hoa của văn hóa nhân loại qua các tác phẩm văn học của phương Tây.
Văn học Đông Nam Á tiếp thu được ở văn học phương Tây trước hết là tư tưởng tự do, dân chủ và tư tưởng khoa học được phản ánh trong các tác phẩm văn học như thơ ca và tiểu thuyết của Anh, Pháp, tác phẩm của Shakespeare, Byron, Victor Hugo và Jules Verne, bằng nguyên văn hoặc được dịch ra tiếng dân tộc. Những tư tưởng đó đã bồi dưỡng, soi sáng và kích thích thêm tinh thần yêu nước, đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân giành độc lập dân tộc của các dân tộc trong những đêm dài nô lệ.
Văn học Đông Nam Á tiếp thu thêm những thể loại văn học mới như thơ tự do, kịch nói, truyện ngắn và tiểu thuyết. Đặc biệt, tiểu thuyết là loại văn xuôi chóng thích ứng với đời sống tinh thần của các dân tộc ở đây.
Đầu thế kỷ XX, văn học Đông Nam Á bước sang thời kỳ hiện đại. Văn xuôi chiếm ưu thế trong văn học và đó là điều mới mẻ trong truyền thống văn học. Thể loại hình thành sớm nhất là thơ ca, và từ xưa đến nay, thơ ca luôn “ngự trị” trong văn học Đông Nam Á. Hiện tượng văn xuôi nổi lên chiếm ưu thế có thể thấy rõ trong văn học Thái Lan và trong một số nền văn học khác. Ở Philippines, tiểu thuyết xuất hiện rất sớm vào những năm 1877 (cuốn Urbane và Phelisa viết bằng tiếng Tagalog của Modesto de Kasta) và 1887 (cuốn Đừng đụng vào tôi viết bằng tiếng Tây Ban Nha của nhà văn nổi tiếng Jose Rizal).
Nhìn chung, những năm 20, 30 của thế kỷ XX, thể loại tiểu thuyết ra đời hầu hết ở các nền văn học Đông Nam Á. Tiểu thuyết đầu tiên ra đời ở Indonesia năm 1921 (cuốn Bất hạnh và đau khổ của M.Siregar), ở Việt Nam năm 1925 (cuốn Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách). Sau những mốc thời gian đó, tiểu thuyết nở rộ, hàng loạt những cuốn tiểu thuyết xuất hiện và làm cho tiểu thuyết trở thành thể loại tiêu biểu trong những năm 20, 30 của văn học Đông Nam Á.
Cùng với tiểu thuyết, thể loại truyện ngắn cũng ra đời vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Truyện ngắn ra đời muộn hơn các thể loại khác nhưng là thể loại phát triển mạnh từ sau Chiến tranh Thế giới thứ Hai. Từ đó trở đi, truyện ngắn luôn luôn là thể loại thường trực trong văn học hiện đại Đông Nam Á.
Văn học Đông Nam Á phản ánh những vấn đề về đấu tranh giải phóng dân tộc, vấn đề độc lập, tự do và dân chủ. Đặc biệt trong thể loại văn xuôi, vấn đề đấu tranh chống ngoại xâm, đấu tranh vì nền dân chủ, chính nghĩa, tự do xã hội, bình đẳng để có quyền sống làm người là nội dung tư tưởng trong các sáng tác văn học Đông Nam Á. Đông Nam Á cũng đang hòa nhập vào khu vực và quốc tế, nhất là trong giai đoạn toàn cầu hóa như hiện nay.
Bước vào thời kỳ hiện đại, văn học Đông Nam Á thay đổi toàn diện và sâu sắc, thay đổi nội dung và chức năng của văn học, thay đổi về hình thức, thể loại văn học và ngôn ngữ văn học.
Văn học hiện đại Đông Nam Á tiến bước trên con đường quanh co, khúc khuỷu và luôn luôn phải đấu tranh để tiến lên: cuộc đấu tranh để xác định chức năng của văn học, cuộc đấu tranh giữa truyền thống và đổi mới, cuộc đấu tranh giữa yêu cầu thống nhất toàn quốc và tính hẹp hòi địa phương, cuộc đấu tranh giữa dòng văn học cách mạng và dòng văn học phản động.
Do hoàn cảnh đặc biệt ở Đông Nam Á, người ta có thể nói đến một nền văn học cách mạng trong thời kỳ hiện đại.
Văn học hiện đại Đông Nam Á đã góp phần quan trọng vào việc làm cho tiếng nói dân tộc trong vùng Đông Nam Á thích ứng với đời sống hiện đại.
Đông Nam Á vốn quen với sân khấu múa và sân khấu hát, vào thời kỳ hiện đại bắt đầu tìm thấy trong kịch nói một khả năng mới giúp chuyển đạt những vấn đề xã hội đương thời đến đông đảo quần chúng. Cùng với những hoạt động báo chí, ngành phê bình văn học, nghiên cứu văn học, sáng tác văn học là những bộ phận không thể thiếu được của đời sống văn học, tạo nên bộ mặt hoàn chỉnh của văn học hiện đại Đông Nam Á.
