Bài thơ “Mẹ ta trả nhớ về không” của Đỗ Trung Quân không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật, mà còn là tiếng lòng, là nỗi day dứt khôn nguôi của người con đối với mẹ, là lời nhắc nhở về lòng hiếu đạo và bổn phận làm con. Bài thơ ngắn gọn, xúc tích, nhưng lại chứa đựng một chiều sâu cảm xúc mãnh liệt, chạm đến trái tim của bao người đọc.
Bài thơ lục bát với 10 câu, 70 từ, gói gọn một đời người, trĩu nặng những tâm sự. Tác giả khéo léo sử dụng câu thứ 9 của bài thơ làm tiêu đề, tạo nên một ấn tượng mạnh mẽ về sự mất mát và nỗi xót xa. Bài thơ này đã được phổ nhạc, và được nhiều ca sĩ như Nguyễn Hồng Liên, Ngọc Huyền, Lê Vỹ, Thụy Long thể hiện thành công.
Đỗ Trung Quân chia sẻ rằng bài thơ được khơi nguồn từ câu chuyện có thật về một người bạn của ông. Người bạn này đi làm ăn xa nhà gần như cả cuộc đời. Khi trở về thăm mẹ, bà đã 92 tuổi và mắc chứng Alzheimer, không còn nhận ra con mình. Khoảnh khắc người mẹ hỏi: “Ông ơi, ông là ai?”, đã khiến người con ôm mẹ khóc nức nở. Từ đó, Đỗ Trung Quân đã viết nên bài thơ đầy xúc động này.
Cảm hứng chủ đạo của bài thơ xoay quanh tình mẫu tử thiêng liêng, đặc biệt là tình cảm sâu sắc của người con dành cho mẹ. Bài thơ khắc họa nỗi niềm day dứt, xót xa khi chứng kiến người mẹ dần mất đi trí nhớ.
Ngày xưa chào mẹ, ta đi/ Mẹ ta thì khóc, ta đi thì cười/ Mười năm rồi lại thêm mười/ Ta về ta khóc, mẹ cười… lạ không?
Tác giả đã chọn lọc hai khoảnh khắc quan trọng nhất trong cuộc đời: lúc con ra đi và khi con trở về. Sự đối lập giữa tiếng khóc và tiếng cười của mẹ và con, tượng trưng cho sự thay đổi của thời gian và những biến cố trong cuộc sống. Khoảng thời gian “mười năm rồi lại thêm mười,” tức là hai mươi năm dài đằng đẵng, chất chứa biết bao kỷ niệm và những thăng trầm của cuộc đời.
“Ngày xưa chào mẹ, ta đi / Mẹ ta thì khóc, ta đi thì cười”. Hai câu thơ này diễn tả chân thực tâm trạng của cả hai mẹ con. Khi còn trẻ, người con tràn đầy nhiệt huyết và hoài bão, chỉ nhìn thấy những chân trời rộng mở phía trước, hăm hở bước vào đời để khẳng định bản thân. Tiếng cười của người con là biểu tượng của sự tự do và khát vọng. Ngược lại, mẹ khóc vì phải chia xa con, lo lắng cho con trên con đường đầy gian truân.
Đến khi Ta về – Ta khóc – Mẹ cười – Lạ không? Sự thay đổi trong cảm xúc của mẹ và con được giải thích bởi sự tàn phá của thời gian. Mẹ già đi, trí nhớ suy giảm, không còn minh mẫn như xưa. Mẹ ta trí nhớ về mênh mông rồi!
Tiếng khóc của người con thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với mẹ, người đã sinh thành, dưỡng dục và dành trọn tình yêu thương cho con. Đồng thời, tiếng khóc cũng là sự hối hận muộn màng vì đã không ở bên mẹ những năm tháng cuối đời. Người con nhận ra rằng, từ nay, sẽ không còn một bến đỗ bình yên để trở về, nương tựa: Những câu thơ tiếp theo xé lòng người đọc: “Ông ai thế ? Tôi chào ông/ Ông có gặp thằng con tôi/ Hao hao…/ tôi nhớ…/ nó… người… như ông”.
Đây có lẽ là những dòng thơ lay động trái tim người đọc nhất. Sự hụt hẫng, xót xa trào dâng khi người mẹ không còn nhận ra đứa con của mình. Câu hỏi ngây ngô của mẹ “hao hao… tôi nhớ… nó… người .. như ông” như một nhát dao cứa vào lòng người con. Nó báo hiệu rằng, từ nay, người con sẽ phải đối mặt với sự cô đơn và mất mát lớn nhất trong cuộc đời.
“Mẹ ta trả nhớ về không. Trả trăm năm lại bụi hồng, rồi đi…”.
“Bụi hồng” ở đây mang ý nghĩa là cõi trần, là cuộc đời phù du, ngắn ngủi. Mẹ đã sống trọn một đời người, nay từ biệt thế gian, trở về với cát bụi. Dù biết rằng đó là quy luật tất yếu của cuộc sống, nhưng sự ra đi của mẹ vẫn để lại một nỗi đau không gì bù đắp được.
Hai câu thơ cuối cùng, dù biết là quy luật sinh tử, nhưng vẫn khiến người đọc cảm thấy xót xa. Cha mẹ không thể sống mãi bên ta, đó là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, sự thật này vẫn khiến chúng ta cảm thấy thương xót cho cuộc đời và cho chính bản thân mình.
Mẹ ta trả nhớ về không là một trong những bài thơ hay nhất viết về mẹ. Sức mạnh của bài thơ nằm ở tình cảm chân thành và sâu sắc mà tác giả đã gửi gắm vào từng câu chữ. Bài thơ không chỉ là tiếng lòng của riêng Đỗ Trung Quân mà còn là tiếng lòng của tất cả những người con trên thế gian này. Nó nhắc nhở chúng ta về lòng hiếu đạo và bổn phận làm con, đồng thời thôi thúc chúng ta trân trọng những khoảnh khắc bên mẹ khi còn có thể.
