Trong thế giới văn chương, câu hỏi về mối quan hệ giữa nghệ thuật và hiện thực luôn là đề tài gây tranh cãi. Nam Cao, một nhà văn hiện thực xuất sắc của Việt Nam, đã khẳng định trong truyện ngắn “Trăng sáng”: “Chao ôi! Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than…”. Đồng quan điểm, Vũ Trọng Phụng, khi đối thoại với báo Ngày nay của Tự Lực văn đoàn, cũng nhấn mạnh: “Các ông muốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết. Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi muốn tiểu thuyết là sự thực ở đời”.
Quan điểm “Chao ôi Nghệ Thuật Không Phải Là ánh Trăng Lừa Dối” thể hiện sự đề cao tính chân thực, khách quan trong sáng tạo nghệ thuật. Nghệ thuật không nên là sự tô hồng, che đậy hiện thực, mà phải là tiếng nói phản ánh chân thực cuộc sống, đặc biệt là những góc khuất, những nỗi đau khổ của con người.
“Ánh trăng lừa dối” ở đây có thể hiểu là những tác phẩm nghệ thuật xa rời thực tế, chỉ tập trung vào những điều đẹp đẽ, hoa mỹ, hoặc thậm chí là xuyên tạc, bóp méo sự thật. Những tác phẩm như vậy có thể mang đến sự giải trí nhất thời, nhưng không có giá trị lâu dài, không thể lay động trái tim người đọc, người xem.
Nghệ thuật chân chính, theo Nam Cao, phải là “tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than”. Nó phải là sự đồng cảm, sẻ chia với những số phận bất hạnh, là tiếng nói tố cáo những bất công, áp bức trong xã hội. Nghệ thuật phải hướng đến sự thật, dù sự thật đó có thể phũ phàng, nghiệt ngã.
Vũ Trọng Phụng, với quan điểm “tiểu thuyết là sự thực ở đời”, cũng khẳng định vai trò phản ánh hiện thực của văn học. Ông cho rằng, tiểu thuyết không nên là những câu chuyện hư cấu, xa rời cuộc sống, mà phải là bức tranh chân thực về xã hội, về con người với tất cả những phức tạp, mâu thuẫn của nó.
Để làm được điều này, người nghệ sĩ phải có cái nhìn sâu sắc, thấu đáo về cuộc sống, phải có sự đồng cảm, yêu thương con người. Họ phải dám đối diện với sự thật, dám nói lên những điều mà người khác không dám nói.
Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng tình với quan điểm “chao ôi nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối”. Một số người cho rằng, nghệ thuật có quyền hư cấu, tưởng tượng, thậm chí là “lừa dối” để tạo ra những tác phẩm độc đáo, hấp dẫn. Họ cho rằng, nghệ thuật không nhất thiết phải phản ánh hiện thực một cách trung thực, mà có thể vượt qua hiện thực để khám phá những giá trị tinh thần cao đẹp.
Thực tế, trong lịch sử văn học, có rất nhiều tác phẩm thành công nhờ vào sự hư cấu, tưởng tượng, thậm chí là “lừa dối”. Tuy nhiên, những tác phẩm này vẫn mang trong mình những giá trị nhân văn sâu sắc, vẫn có khả năng lay động trái tim người đọc, người xem.
Vậy, đâu là giới hạn giữa “ánh trăng lừa dối” và sự sáng tạo nghệ thuật? Câu trả lời có lẽ nằm ở mục đích của người nghệ sĩ. Nếu người nghệ sĩ “lừa dối” để che đậy sự thật, để phục vụ những mục đích cá nhân, thì đó là “ánh trăng lừa dối”. Nhưng nếu người nghệ sĩ “lừa dối” để khám phá những giá trị tinh thần cao đẹp, để mang đến cho người đọc, người xem những trải nghiệm mới mẻ, thì đó là sự sáng tạo nghệ thuật.
Tóm lại, quan điểm “chao ôi nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối” của Nam Cao và Vũ Trọng Phụng là một lời nhắc nhở sâu sắc về vai trò của nghệ thuật trong việc phản ánh hiện thực cuộc sống. Nghệ thuật chân chính phải hướng đến sự thật, phải là tiếng nói của con người, phải có khả năng lay động trái tim và thức tỉnh lương tri. Tuy nhiên, sự sáng tạo nghệ thuật không nên bị giới hạn bởi những khuôn mẫu cứng nhắc, mà cần có sự tự do, phóng khoáng để khám phá những giá trị mới.
