Tô Hoài, một tên tuổi lớn của văn học Việt Nam, đã khắc họa thành công bức tranh chân thực về cuộc sống và con người Tây Bắc qua truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ”. Trong đó, nhân vật Mị nổi bật với số phận bi thảm nhưng cũng đầy tiềm ẩn sức sống mãnh liệt. Đoạn trích miêu tả diễn biến tâm lý của Mị trong những đêm đông giá lạnh, đặc biệt khi chứng kiến cảnh A Phủ bị trói, là một minh chứng rõ nét cho tài năng của Tô Hoài và tấm lòng nhân đạo sâu sắc của ông đối với người dân vùng cao.
“Vợ chồng A Phủ” là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Tô Hoài, được thai nghén từ chuyến đi thực tế cùng bộ đội vào giải phóng Tây Bắc năm 1952. Tác phẩm không chỉ phơi bày cuộc sống tăm tối của người dân dưới ách thống trị của phong kiến mà còn ca ngợi khát vọng sống mãnh liệt, tiềm tàng trong họ. Mị, nhân vật trung tâm, là hiện thân cho những người phụ nữ vùng cao chịu nhiều đau khổ nhưng vẫn âm ỉ cháy lên ngọn lửa của sự sống.
Đoạn trích tập trung vào một khoảnh khắc then chốt trong cuộc đời Mị: đêm đông chứng kiến cảnh A Phủ bị trói. Hoàn cảnh của Mị trước đó đã được tác giả phác họa rõ nét. Một cô gái xinh đẹp, tài giỏi, hiếu thảo, nhưng vì món nợ truyền kiếp của gia đình mà phải trở thành con dâu gạt nợ cho nhà thống lý Pá Tra. Cuộc sống của Mị tưởng chừng đã lụi tàn sau đêm tình mùa xuân không thành, bị vùi dập bởi cường quyền và thần quyền.
Diễn biến tâm lý của Mị trong đêm đông ấy là một quá trình chuyển biến phức tạp. Ban đầu, Mị dường như tê liệt, thờ ơ trước nỗi đau của người khác. “Mị có thói quen thức sưởi lửa suốt đêm – đêm mùa đông trên núi cao dài và buồn, nếu không có bếp lửa sưởi kia thì Mị cũng đến chết héo.” Ngọn lửa không chỉ là nguồn sưởi ấm mà còn là biểu tượng cho sự sống lay lắt còn sót lại trong Mị.
Mỗi đêm, Mị dậy ra thổi lửa hơ tay, hơ lưng, không biết bao nhiêu lần. Cái vòng lặp “mỗi đêm, không biết bao nhiêu lần” thể hiện sự chai sạn, tê liệt của Mị trước cuộc đời. Nhưng sâu thẳm bên trong, ngọn lửa ấy vẫn âm ỉ cháy, chờ đợi một cơ hội để bùng lên.
Sự chai sạn ấy còn được thể hiện qua chi tiết: A Sử đánh Mị ngã ngay xuống cửa bếp. Nhưng đêm sau Mị vẫn ra sưởi như đêm trước. Hành động “vẫn” tiếp tục sưởi lửa cho thấy sức sống bền bỉ, bất chấp mọi đau khổ của Mị. Ngọn lửa trở thành người bạn duy nhất, là nguồn sống duy nhất của cô.
Nhưng rồi, dòng nước mắt của A Phủ đã đánh thức trái tim tưởng chừng đã ngủ quên của Mị. Dòng nước mắt lấp lánh trên gương mặt xám đen của A Phủ gợi nhớ cho Mị về chính bản thân mình, về những đêm đông bị trói đứng, nước mắt chảy dài mà không thể lau. Sự đồng cảm trỗi dậy, lòng thương người bừng tỉnh.
Tô Hoài đã khéo léo sử dụng lối trần thuật nửa trực tiếp để diễn tả cảm xúc của Mị: “Trời ơi nó bắt trói đứng người ta đến chết”. Câu cảm thán cho thấy sự thay đổi lớn trong tâm lý của Mị. Cô không còn thờ ơ, vô cảm nữa mà đã biết thương xót đồng loại.
Mị nhận ra sự độc ác, vô nhân đạo của cha con thống lý Pá Tra. Từ chỗ cam chịu, chấp nhận số phận, Mị đã bắt đầu phản kháng. Cô ý thức được sự bất công, vô lý trong xã hội phong kiến miền núi.
Mị tự hỏi: “Người kia việc gì mà phải chết?”. Câu hỏi vang lên như một lời tố cáo đanh thép, vạch trần sự tàn bạo của giai cấp thống trị. Mị chấp nhận hy sinh bản thân để cứu A Phủ. Lòng thương người đã vượt lên trên nỗi sợ hãi cái chết.
Qua diễn biến tâm lý của Mị, Tô Hoài khẳng định: bạo lực không thể tiêu diệt được khát vọng sống, khát vọng tự do của con người. Đồng thời, tác giả cũng lên án giai cấp thống trị đã chà đạp lên quyền sống, quyền hạnh phúc của người dân Tây Bắc.
Đoạn trích còn thể hiện sự đồng cảm, xót thương sâu sắc của Tô Hoài đối với những kiếp nông nô lầm than. Ông ngợi ca phẩm chất tốt đẹp, sức sống diệu kỳ của họ, những người luôn tìm cách vươn lên bằng khát vọng tự do, hạnh phúc.
Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật của Tô Hoài đạt đến đỉnh cao trong đoạn trích này. Tác giả đã đi sâu vào thế giới nội tâm của Mị, diễn tả chân thực những biến đổi tinh tế trong cảm xúc của cô. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu cảm xúc, giọng văn đậm chất thơ đã góp phần làm nên thành công của đoạn trích.
Tóm lại, đoạn trích không chỉ khắc họa thành công hình tượng nhân vật Mị với những phẩm chất cao đẹp mà còn thể hiện tấm lòng nhân đạo sâu sắc của nhà văn Tô Hoài đối với người dân Tây Bắc. Đoạn trích là một minh chứng cho tài năng nghệ thuật của Tô Hoài và giá trị nhân văn sâu sắc của tác phẩm “Vợ chồng A Phủ”. Tư tưởng cốt lõi là Những đêm Mùa đông Trên Núi Cao Dài Và Buồn, Nếu Không Có Bếp Lửa Sưởi Kia Thì Mị Cũng đến Chết Héo.
