Chủ nghĩa nhân văn là hệ tư tưởng cốt lõi của thời kỳ Phục Hưng, đánh dấu một cuộc cách mạng trong tư tưởng và văn hóa phương Tây. Lấy con người làm trung tâm, chủ nghĩa nhân văn đề cao giá trị của lý trí, tri thức, và khả năng của con người trong việc kiến tạo thế giới và cuộc sống.
Nếu chỉ dừng lại ở việc coi trọng con người, chủ nghĩa nhân văn có lẽ không mang tính đột phá. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội Trung Cổ, nơi con người bị kìm hãm bởi giáo điều tôn giáo và quyền lực phong kiến, sự khẳng định giá trị con người trở thành một cuộc cách mạng thực sự.
Bức họa “Vitruvian Man” của Leonardo da Vinci, biểu tượng cho sự đề cao vẻ đẹp và trí tuệ con người trong chủ nghĩa nhân văn Phục Hưng.
Chủ nghĩa nhân văn không chỉ thừa nhận năng lực của con người mà còn đề cao tính nhân đạo, chống lại mọi lực lượng áp bức, bất kể nguồn gốc. Đồng thời, nó nhấn mạnh tính tương đối của mọi thành tựu văn hóa, đòi hỏi sự đổi mới liên tục để phù hợp với đời sống.
Sự trỗi dậy của chủ nghĩa nhân văn không diễn ra trong chân không. Nó gắn liền với những biến đổi sâu sắc trong xã hội Tây Âu thời kỳ này.
Dưới thời Trung Cổ, Kinh viện học thống trị đời sống trí thức, với nền tảng là tinh thần tín ngưỡng và quyền uy. Mọi tri thức đều phải tuân theo Kinh Thánh và giáo hội La Mã. Lý tính bị coi là nguồn gốc của tội lỗi, con người bị hạ thấp, và mọi thành bại đều “phó cho Ông Xanh”.
Bức tranh “Trường học Athens” của Raphael thể hiện sự phục hưng tri thức Hy Lạp cổ đại, một đặc trưng của chủ nghĩa nhân văn thời Phục Hưng, nơi lý trí và tri thức được đề cao.
Tuy nhiên, lý tính không hoàn toàn biến mất. Triết học Hy Lạp, đặc biệt là tư tưởng của Platon và Aristote, vẫn được nghiên cứu, dù bị giới hạn trong khuôn khổ thần học.
Nghệ thuật Trung Cổ phản ánh một thế giới quan u ám, nơi con người chỉ là “biểu tượng đơn chiếc của một tập đoàn”, thiếu cá tính và ý thức về bản thân.
Chủ nghĩa nhân văn xuất hiện đúng vào thời điểm xã hội Tây Âu bước vào một cuộc chuyển mình lớn. Chế độ phong kiến suy yếu, các thành thị phát triển, kinh tế thương mại mở rộng, tạo ra một môi trường năng động cho sự tiến bộ.
Xã hội tư bản mang đến một tinh thần tiến thủ, thúc đẩy con người phát huy tối đa khả năng của mình. Ý thức về cá tính ngày càng được đề cao.
Bức tranh "Mona Lisa" của Leonardo da Vinci, một kiệt tác thể hiện sự tập trung vào cá nhân và vẻ đẹp con người, điều mà chủ nghĩa nhân văn thời Phục Hưng coi trọng.
Bức tranh “Mona Lisa” của Leonardo da Vinci, biểu tượng cho sự tập trung vào cá nhân và vẻ đẹp con người trong nghệ thuật Phục Hưng, phản ánh tinh thần của chủ nghĩa nhân văn.
Trong bối cảnh đó, chủ nghĩa nhân văn trở thành một phong trào chống phong kiến, do giai cấp tư sản phát động. Nó bao gồm hai yếu tố chính: tri thức và luân lý.
Về tri thức, chủ nghĩa nhân văn đề cao lý tính, phê phán giáo điều, và xây dựng giá trị mới dựa trên thực nghiệm. Nó yêu trọng tự nhiên, cả trong con người và sự vật, đồng thời chú trọng đến di sản văn hóa dân tộc.
Về luân lý, chủ nghĩa nhân văn phê bình những giáo điều cũ, ca ngợi con người khỏe mạnh, tự do, và yêu chuộng hành động. Nó phản kháng tư tưởng kinh viện học, phê phán mọi trạng thái trái tự nhiên.
Chủ nghĩa nhân văn không chỉ là sự “về với cổ đại” một cách máy móc. Các nhà nhân văn chủ nghĩa không sùng bái thời cổ vì thời cổ, mà sử dụng nó như một phương tiện để chống phong kiến, xây dựng văn hóa mới.
Chủ nghĩa nhân văn bắt đầu phát triển ở Florence vào đầu thế kỷ XV, sau đó lan rộng ra khắp Tây Âu, qua Hòa Lan, Đức, Pháp, và tạo ra một làn sóng văn hóa Phục Hưng mạnh mẽ.
Từ nửa sau thế kỷ XIII đến thế kỷ XV, nước Ý trở thành trung tâm của chủ nghĩa nhân văn. Các thiên tài xuất hiện trong văn học và nghệ thuật, đại biểu cho khuynh hướng tiến bộ.
Hội họa, kiến trúc, điêu khắc đều hướng về tinh thần tự nhiên, mô tả con người một cách chân thực, từ cơ thể, nhan sắc, đến tinh thần và khung cảnh đời sống.
Tượng David của Michelangelo thể hiện vẻ đẹp lý tưởng của cơ thể con người, một biểu tượng của chủ nghĩa nhân văn Phục Hưng.
Trong văn học, Dante, Pétrarque, và Boccace là ba nhà văn hào có công lớn trong việc xây dựng nền văn học tân tiến.
Dante, với “Thần khúc”, thể hiện sự giao thoa giữa luân lý phong kiến và yếu tố mới. Pétrarque, với lòng ái quốc và tinh thần hoài cổ, đã khơi dậy ý thức dân tộc. Boccace, với “Le Décaméron”, ca ngợi đời sống trần tục, tình yêu, và giải phóng cá tính.
Chủ Nghĩa Nhân Văn Thời Phục Hưng đã tạo ra một cuộc cách mạng trong tư tưởng và văn hóa phương Tây, mở đường cho sự phát triển của khoa học, nghệ thuật, và xã hội hiện đại. Nó khẳng định giá trị của con người, lý trí, và tự do, đồng thời thúc đẩy sự sáng tạo và đổi mới.
