Thúc Sinh, một nhân vật quan trọng trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, xuất thân từ một gia đình có truyền thống Nho học (“cũng nòi thư hương“) và đồng thời tham gia vào hoạt động buôn bán (“theo nghiên đường mở ngôi hàng Lâm Tri“). Điều này cho thấy rõ bản chất giai cấp xã hội của Thúc Sinh khác biệt so với Từ Hải, người anh hùng với võ nghệ cao cường và khí phách ngang tàng (“Đường đường một đấng anh hào/Côn quyền hơn sức, lược thao gồm tài“).
Điểm nổi bật thể hiện rõ bản chất giai cấp xã hội của Thúc Sinh nằm ở câu hỏi chàng dành cho Thúy Kiều và cách chàng tạo tình huống để chuộc nàng ra khỏi lầu xanh của Tú Bà.
Câu hỏi “Rằng sao nói lạ lùng thay/ Cành kia chẳng phải cỗi này mà ra?” xuất hiện trong bối cảnh nào? Đó là khi nàng Kiều tắm vào mùa hè, Thúc Sinh nhìn thấy “Rõ ràng trong ngọc trắng ngà/ Dầy dầy sẵn đúc một tòa thiên nhiên“. Chàng đã làm một bài thơ bày tỏ cảm xúc của mình. Kiều đáp lại rằng dù hay hay hèn, nàng cũng sẽ họa lại vần thơ của chàng, nhưng vì đang nhớ quê hương nên nàng xin khất lại (“Hay hèn lẽ cũng nối điêu/ Nỗi quê nghĩ một hai điều ngang ngang/ Lòng còn gửi áng mây hàng/ Họa vần xin hãy chịu chàng hôm nay“).
Liệu câu hỏi của Thúc Sinh có thực sự chân thành? – Không hẳn. Thúc Sinh và Kiều đã quen biết nhau một thời gian, từ mùa xuân đến mùa hè. Họ đã trải qua những đêm tình nồng thắm (“Nguyệt hoa, hoa nguyệt não nùng/ Đêm xuân ai dễ cầm lòng được chăng“). Tình cảm của họ gắn bó sâu sắc (“Một dây một buộc ai giằng cho ra“). Và họ đã thề nguyền (“Trước còn trăng gió sau ra đá vàng“).
Thúc Sinh say mê Kiều đến mức “Trăm nghìn đổ một trận cười như không“. Tất cả những điều này cho thấy rõ Thúc Sinh là một khách làng chơi và Kiều là một kỹ nữ. Nếu Kiều thực sự là con gái của Tú Bà, liệu Tú Bà có cho phép điều này xảy ra không? Thúc Sinh biết rõ sự thật này, vậy tại sao chàng lại hỏi Kiều “Cành kia chẳng phải cỗi này mà ra?”
Mục đích của Thúc Sinh khi giả vờ ngây thơ là gì? Chàng muốn che giấu sự thật rằng mình không phải là một khách làng chơi đơn thuần, mà là một người tử tế, nghiêm túc và muốn cưới Kiều làm vợ (lẽ). Câu hỏi này còn nhằm mục đích khiến Kiều phải thú nhận sự thật về cuộc đời mình: nàng không phải là con gái của Tú Bà, mà vì hoàn cảnh nên phải làm kỹ nữ.
Khi biết rõ sự thật về Kiều, Thúc Sinh, với bản chất giai cấp xã hội của mình (có học thức và kinh doanh nên đầy mưu mẹo và tính toán), đã không chuộc Kiều ngay lập tức. Thay vào đó, chàng lập kế: mượn cớ đưa Kiều đi hóng mát ở Trúc Viên, giữ nàng ở đó, rồi tung tin tố cáo Tú Bà mua con gái nhà lành về làm gái mại dâm. Đồng thời, chàng sai người điều đình để chuộc Kiều ra. Bằng cách này, Thúc Sinh vừa tốn ít tiền hơn, vừa có được Kiều, lại vừa có lợi về mặt tài chính.
Vậy còn Từ Hải thì sao? Những đặc điểm của Từ Hải hoàn toàn khác biệt so với Thúc Sinh. Hãy xem cách Từ Hải đến với nàng Kiều. Sắc đẹp “nghiêng nước nghiêng thành” của Kiều ai cũng biết. Liệu cả Thúc Sinh và Từ Hải đều bị thu hút bởi vẻ đẹp đó? Thúc Sinh thì “Hoa khôi mộ tiếng Kiều nhi” (câu 1279).
Từ Hải thì “Qua chơi nghe tiếng nàng Kiều” (câu 2175). Tiếng tăm của nàng Kiều đã khiến cả hai người chú ý, nhưng tiếng tăm đó nói về vẻ đẹp hay về điều gì khác thì cần phải xem xét kỹ lưỡng.
Với Thúc Sinh, những câu “Trướng tô giáp mặt hoa đào/ Vẻ nào chẳng mặn, nét nào chẳng ưa/ Hải đường mơn mởn cành tơ“; “Sinh càng một tỉnh mười mê/ Ngày xuân lắm lúc đi về với xuân” đã cho thấy rõ chàng say đắm sắc đẹp của Kiều. Còn Từ Hải, có phải chàng bị hấp dẫn bởi vẻ đẹp của nàng Kiều không? – Không hẳn! Tiếng tăm của nàng Kiều khiến Từ Hải chú ý là sự khác biệt của nàng: “Bấy lâu nghe tiếng má đào/ Mắt xanh chẳng để ai vào, có không?”. Điều đặc biệt ở Kiều là nàng không chịu sự an bài của số phận mà vẫn tìm cách vươn lên, vẫn mong muốn có được những điều tốt đẹp hơn. Điều này cũng tương đồng với bản chất anh hùng của Từ Hải: “Đội trời đạp đất ở đời“.
Chính vì vậy, ngay từ đầu, khi đến với nàng Kiều, Từ Hải đã bộc lộ sự chân thành. Chàng nói với Kiều: “Tâm phúc tương cờ/ Phải người trăng gió vật vờ hay sao” (câu 2179-2180), nghĩa là đối đãi với nhau bằng lòng thành chứ không phải là người chỉ biết chơi bời.
Khi nghe Kiều nói rõ về việc “Mắt xanh chẳng để ai vào, có không?”, Từ Hải càng tỏ rõ sự trân trọng với nàng. Chàng nhẹ nhàng bảo: “Lại đây xem lại cho gần/ Phỏng tin được một vài phần hay không?”.
Là một người “Côn quyền hơn sức, lược thao gồm tài” mà không cậy sức mạnh của mình, ép buộc người khác phải theo ý mình. Chàng để cho nàng Kiều tự mình cảm nhận lòng tin ở mức độ nào. Phẩm chất này cũng được thể hiện rõ khi hai người đã đồng lòng, Từ Hải đã không hề tính toán thiệt hơn mà chuộc ngay nàng Kiều ra khỏi lầu xanh (“Ngỏ lời nói với bằng nhân/ Tiền trăm lại cứ nguyên ngân phát hoàn“).
Sau khi cưới Kiều, Từ Hải vẫn không quên sự nghiệp của mình. Chàng quyết định ra đi. Kiều nói: “Phận gái chữ tòng/ Chàng đi thiếp cũng một lòng xin đi“. Ở người khác, vì sĩ diện hoặc đưa ra những lý do vô lý để ngăn cản Kiều đi theo, nhưng với bản chất thật thà và trọng sự thật, Từ Hải đã nói rõ tình cảnh không tốt của mình: “Bằng nay bốn bể không nhà/ Theo càng thêm bận biết là đi đâu?/ Đành lòng chờ đó ít lâu/ Chầy chăng là một năm sau vội gì“.
Đó chính là phẩm chất đáng quý của một người anh hùng! Khi đã có thế lực, Từ Hải tạo điều kiện để Thúy Kiều “báo ân báo oán”. Sau khi xong việc, Kiều “Tạ ân lạy trước Từ Công” và nói rõ lòng biết ơn của mình: “Khắc xương ghi dạ xiết chi/ Dễ đem tim óc đến nghì trời mây“. Với bản chất chân thành và không tính toán, Từ Hải khẳng khái cho rằng: “Anh hùng tiếng đã gọi rằng/ Giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha“, còn trong gia đình thì “Huống chi việc ấy việc nhà/ Lọ là thâm tạ mới là tri ân“.
Một nét riêng nữa của Từ Hải cũng cần phải nhắc đến, đó là lòng thương người và sự cảm thông sâu sắc với nỗi đau khổ của Kiều khi phải xa cha mẹ. Chàng nói với Kiều: “Xót nàng còn chút song thân/ Bấy nay kẻ Việt, người Tần cách xa/ Sao cho muôn dặm một nhà/ Cho người thấy mặt là ta cam lòng” (câu 2433-2436). Tấm lòng ấy (ngoại trừ Kim Trọng) có lẽ chỉ có ở Từ Hải mà không có ở những người đàn ông khác khi đến với nàng Kiều.
Qua những phân tích trên, ta thấy rõ: Cùng là những người đàn ông đến với Kiều, nhưng Thúc Sinh và Từ Hải được miêu tả rất khác biệt, rất đời và rất thực. Đó chính là tài năng kiệt xuất của Nguyễn Du khi phác họa bản chất giai cấp xã hội của mỗi người một cách rõ nét và sống động.
