Thời Lê Sơ dưới triều vua Lê Thánh Tông (1442-1497) đánh dấu một giai đoạn phát triển vượt bậc của chế độ phong kiến Việt Nam. Để củng cố quyền lực trung ương, vua Lê Thánh Tông đã tiến hành nhiều cải cách sâu rộng, đặc biệt trong tổ chức bộ máy chính quyền địa phương. Những thay đổi này không chỉ tăng cường hiệu quả quản lý mà còn góp phần kiểm soát và hạn chế sự lạm quyền.
Một trong những điểm nổi bật trong cải cách của vua Lê Thánh Tông là việc bãi bỏ các chức vụ quan trọng như Tể tướng, Đại hành khiển, Tam tư. Điều này nhằm loại bỏ các khâu trung gian, giúp nhà vua trực tiếp điều hành và kiểm soát quyền lực nhà nước, hạn chế nguy cơ lạm quyền từ các quan lại cao cấp.
.jpg)
Việc vua Lê Thánh Tông trực tiếp điều hành, kiểm soát bộ máy nhà nước là một bước đi quan trọng để hạn chế quyền lực của các quan lại. Alt: Vua Lê Thánh Tông, người có công lớn trong việc cải cách tổ chức bộ máy nhà nước thời Lê Sơ, giúp tăng cường quyền lực trung ương.
Chuyên môn hóa các cơ quan và phân tán quyền lực
Để nâng cao hiệu quả quản lý, vua Lê Thánh Tông chú trọng chuyên môn hóa các cơ quan trong bộ máy nhà nước. Lục Bộ được củng cố và phát triển với các chức năng chuyên biệt, đứng đầu mỗi bộ là một Thượng thư. Các cơ quan chuyên môn như Đông các viện và Trung thư gián cũng được đặc biệt chú trọng để đảm bảo chất lượng và tiến độ ban hành văn bản của nhà vua.
Ngự sử đài, cơ quan giám sát hệ thống quan lại, cũng được phát triển mạnh mẽ với các bộ phận chuyên biệt, tăng cường khả năng kiểm soát và phòng ngừa tham nhũng.
Ở địa phương, vua Lê Thánh Tông thực hiện cải cách hành chính sâu rộng bằng cách chia cả nước thành 13 đạo thừa tuyên thay vì 5 đạo như trước. Điều này nhằm phân tán quyền lực, hạn chế các thế lực phong kiến và nạn cát cứ. Mỗi đạo được quản lý bởi hệ thống tam ty: Thừa ty (hành chính, tài chính, dân sự), Đô ty (quân sự) và Hiến ty (tư pháp, giám sát).
Phân chia lại đơn vị hành chính là một trong những cải cách quan trọng nhằm hạn chế quyền lực địa phương, tăng cường kiểm soát từ trung ương. Alt: Bản đồ Đại Việt thời Lê Thánh Tông thể hiện sự phân chia thành 13 đạo thừa tuyên, một thay đổi quan trọng trong tổ chức hành chính.
Cơ chế giám sát và kiểm soát quyền lực
Để đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, vua Lê Thánh Tông xây dựng một cơ chế giám sát, kiểm soát và ràng buộc quyền lực giữa các cơ quan nhà nước. Ở trung ương, Lục Tự và Lục Khoa được thành lập, hoạt động độc lập và trực tiếp giám sát hoạt động của Lục Bộ.
Ở địa phương, Ty ngự sử được đặt tại các đạo để giám sát hoạt động của chính quyền địa phương, báo cáo trực tiếp lên Ngự sử đài ở trung ương. Ở cấp xã, vua Lê Thánh Tông thực hiện chế độ bầu xã trưởng, đặt tiêu chuẩn về trình độ và đạo đức, hạn chế sự tự trị của làng xã.
Mô hình tam ty ở các đạo thừa tuyên giúp phân chia quyền lực và tăng cường giám sát lẫn nhau. Alt: Sơ đồ tổ chức chính quyền địa phương thời Lê Sơ, với sự phân chia quyền lực giữa Thừa ty, Đô ty và Hiến ty ở cấp đạo thừa tuyên.
Pháp luật và trách nhiệm cá nhân
Vua Lê Thánh Tông đề cao trách nhiệm cá nhân và đạo đức công vụ của người áp dụng pháp luật. Các điều luật được xây dựng chi tiết, gắn chế tài cụ thể để xử lý vi phạm. Thẩm quyền, thời hạn và trình tự áp dụng pháp luật được quy định rõ ràng, đảm bảo tính công bằng và minh bạch trong tố tụng.
Nguyên tắc “vô luật bất hình” được đề cao, đảm bảo rằng không ai bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu hành vi của họ không được pháp luật quy định. Tính chính đáng và hợp pháp của quyết định áp dụng pháp luật được đảm bảo thông qua việc xem xét kỹ lưỡng các yếu tố cấu thành vi phạm và áp dụng pháp luật một cách linh hoạt, có lợi cho người dân.
Giá trị hiện đại
Những cải cách của vua Lê Thánh Tông trong tổ chức bộ máy chính quyền địa phương và áp dụng pháp luật có nhiều giá trị hiện đại. Tư tưởng về quyền lực nhà nước phải thường xuyên bị giám sát, trách nhiệm giải trình của các chủ thể công quyền, và sự minh bạch trong hoạt động tư pháp vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay ở Việt Nam.
