Nguyễn Khuyến, một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam, đã để lại cho đời nhiều tác phẩm giá trị, đặc biệt là chùm thơ thu nổi tiếng. Trong đó, Thu Vịnh là một bức tranh thu điển hình, không chỉ tái hiện vẻ đẹp đặc trưng của cảnh vật mà còn ẩn chứa những tâm sự sâu kín của tác giả. Bài thơ không chỉ là một tác phẩm tả cảnh đơn thuần mà còn là tiếng lòng của một nhà nho yêu nước, trăn trở trước thời cuộc.
Bức tranh thu trong Thu Vịnh được mở ra bằng những hình ảnh quen thuộc, gần gũi:
“Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao,”
Câu thơ mở đầu bằng gam màu “xanh ngắt” quen thuộc trong thơ thu của Nguyễn Khuyến, gợi cảm giác bầu trời trong veo, cao vời vợi. Từ “mấy tầng cao” không chỉ diễn tả độ cao của bầu trời mà còn gợi sự bao la, khoáng đạt của không gian mùa thu.
“Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.”
Hình ảnh “cần trúc lơ phơ” tạo nên nét mềm mại, uyển chuyển cho bức tranh, đồng thời gợi sự tĩnh lặng, thanh bình của làng quê. “Gió hắt hiu” mang đến cảm giác se lạnh, đặc trưng của tiết trời mùa thu. Tất cả hòa quyện tạo nên một khung cảnh thu êm đềm, thơ mộng.
Tiếp theo, nhà thơ tập trung miêu tả cảnh trăng nước mùa thu:
“Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc ánh trăng vào.”
Màu “biếc” của nước hòa quyện với hình ảnh so sánh “trông như tầng khói phủ” tạo nên một không gian mờ ảo, huyền ảo. Cách so sánh này làm cho cảnh vật trở nên dịu nhẹ, thanh thoát hơn. Câu thơ “Song thưa để mặc ánh trăng vào” thể hiện sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên, đồng thời cho thấy tâm hồn rộng mở, phóng khoáng của nhà thơ.
Hai câu luận tiếp tục khắc họa cảnh sắc mùa thu qua hình ảnh hoa và tiếng chim:
“Mấy chùm hoa năm ngoái còn cười,
Một tiếng ngỗng thu nao nao.”
Nghệ thuật đảo ngữ được sử dụng một cách tinh tế, làm nổi bật hình ảnh “mấy chùm hoa” và “một tiếng ngỗng”. Hình ảnh “hoa năm ngoái” gợi lên sự tàn phai, đổi thay của thời gian, khơi gợi những cảm xúc man mác, bâng khuâng. Tiếng ngỗng kêu đơn độc giữa không gian tĩnh lặng của mùa thu càng làm tăng thêm nỗi buồn, sự cô đơn trong lòng người.
Hai câu kết thể hiện cảm xúc và nỗi niềm của nhà thơ:
“Nhân hứng cũng toan cất bút,
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.”
“Nhân hứng” cho thấy nhà thơ rung cảm trước cảnh đẹp của mùa thu, muốn ghi lại những cảm xúc ấy bằng thơ. Tuy nhiên, ngay sau đó, ông lại “thẹn với ông Đào.” Ông Đào ở đây là Đào Tiềm, một nhà thơ ẩn dật nổi tiếng của Trung Quốc. Nguyễn Khuyến “thẹn” vì mình không thể sống một cuộc đời thanh cao, thoát tục như Đào Tiềm, mà vẫn còn vướng bận những lo toan về thế sự.
Câu thơ cuối cùng “Rằng quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu” thể hiện niềm tự hào về sự thanh bạch, liêm khiết của bản thân, đồng thời cũng là lời khẳng định về khí tiết của một nhà nho chân chính.
Tóm lại, Thu Vịnh không chỉ là một bài thơ tả cảnh mùa thu đặc sắc mà còn là tiếng lòng của Nguyễn Khuyến, thể hiện sự u hoài trước thời cuộc, nỗi niềm trăn trở về cuộc đời và tấm lòng yêu nước kín đáo. Bài thơ đã góp phần làm nên tên tuổi của Nguyễn Khuyến trong nền văn học Việt Nam.
