Như chúng ta đã biết, quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là một hành trình đầy thách thức, chưa từng có tiền lệ trong lịch sử dân tộc. Đảng Cộng sản Việt Nam luôn kết hợp nghiên cứu lý luận, thử nghiệm và tổng kết thực tiễn để xây dựng mô hình chủ nghĩa xã hội phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước.
Dựa trên sự nhận thức sâu sắc về chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và kinh nghiệm thực tiễn, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (1991) đã xác định 6 đặc trưng cơ bản của mô hình xã hội xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam:
- Do nhân dân lao động làm chủ.
- Có một nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu.
- Có nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc.
- Con người được giải phóng khỏi áp bức, bóc lột, bất công, làm theo năng lực, hưởng theo lao động, có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện cá nhân.
- Các dân tộc trong nước bình đẳng, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau cùng tiến bộ.
- Có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân tất cả các nước trên thế giới.
Sau 25 năm đổi mới và 20 năm thực hiện Cương lĩnh 1991, Đảng nhận thấy cần thiết phải bổ sung, phát triển Cương lĩnh để phù hợp với tình hình mới. Dự thảo cương lĩnh mới đã được thảo luận rộng rãi trước khi trình Đại hội XI (2011) thông qua.
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) khẳng định: Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội:
- Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.
- Do nhân dân làm chủ.
- Có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp.
- Có nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
- Con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện.
- Các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng.
- Có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo.
- Có quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước trên thế giới.
So với Cương lĩnh 1991, mô hình xã hội xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong Cương lĩnh 2011 có một số điều chỉnh quan trọng, thể hiện sự phát triển trong nhận thức của Đảng về chủ nghĩa xã hội.
Thực tế, một số điều chỉnh mới trong Cương lĩnh 2011 về đặc trưng của chủ nghĩa xã hội đã được đề cập từ Đại hội X (2006), khi Đảng xác định 8 đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
Điều này cho thấy, việc điều chỉnh, bổ sung các đặc trưng của chủ nghĩa xã hội là một quá trình liên tục, phản ánh sự vận động và biến đổi không ngừng của thực tiễn.
- Thứ nhất, so với Cương lĩnh 1991, Cương lĩnh 2011 bổ sung hai đặc trưng mới: “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” và “Có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo.”
- Thứ hai, Cương lĩnh 2011 điều chỉnh từ “do nhân dân lao động làm chủ” thành “do nhân dân làm chủ”, mở rộng nội hàm của khái niệm “nhân dân”.
- Thứ ba, Cương lĩnh 2011 bổ sung “quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp” vào đặc trưng về nền kinh tế, nhấn mạnh sự phù hợp giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất.
- Thứ tư, Cương lĩnh 2011 lược bỏ cụm từ “được giải phóng khỏi áp bức, bóc lột, bất công”, vì ý nghĩa này đã hàm chứa trong sự “ấm no, tự do, hạnh phúc”.
- Thứ năm, Cương lĩnh 2011 bổ sung “có điều kiện” phát triển toàn diện, thể hiện sự phát triển của con người phải căn cứ vào trình độ phát triển kinh tế – xã hội.
- Thứ sáu, Cương lĩnh 2011 thay “tương trợ” bằng “tôn trọng” trong đặc trưng về quan hệ giữa các dân tộc, làm cho đặc trưng này toàn diện hơn.
- Thứ bảy, Cương lĩnh 2011 mở rộng từ “với nhân dân tất cả các nước trên thế giới” thành “với các nước trên thế giới”, thể hiện mối quan hệ hữu nghị và hợp tác rộng rãi hơn.
Mọi nhận thức đều phải xuất phát từ thực tiễn và được thực tiễn kiểm nghiệm. Việc xác định đúng những đặc trưng bản chất của chủ nghĩa xã hội chỉ có thể dựa trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm thực tiễn. Lý luận phải gắn liền với thực tiễn, và sự điều chỉnh, bổ sung các đặc trưng của chủ nghĩa xã hội phải được tiến hành thường xuyên để phù hợp với thực tế khách quan.
