Trong thế giới văn chương đa dạng, đôi khi chúng ta bắt gặp những khái niệm tưởng chừng quen thuộc nhưng lại mơ hồ khi định nghĩa một cách chính xác. “Tùy bút” là một ví dụ điển hình. Vậy, Tùy Bút Là Gì? Làm thế nào để phân biệt nó với tản văn và ký, những thể loại văn học có nhiều điểm tương đồng? Bài viết này sẽ đi sâu vào bản chất của tùy bút, so sánh nó với các thể loại liên quan, và khám phá những đặc trưng làm nên sự độc đáo của tùy bút.
Về cơ bản, ký là thể loại dễ nhận diện nhất trong ba loại hình này.
Ký là một thể loại văn xuôi đặc biệt, nằm giữa ranh giới của văn học và các hình thức phi văn học như báo chí, chính luận, và ghi chép. Đặc trưng chính của ký là sự ghi chép, thiên về miêu tả hơn là phân tích nội tâm. Ký bao gồm nhiều thể loại nhỏ như hồi ký, bút ký, du ký, ký sự, phóng sự, nhật ký, v.v. Điểm khác biệt lớn nhất giữa ký và truyện là ký không tập trung vào xung đột nội tâm. Thay vào đó, nó chủ yếu miêu tả, chú trọng đến môi trường và bối cảnh hơn là tính cách nhân vật. Ký thường mang tính chất xã hội, dân tộc, và liên quan đến các vấn đề thời sự, chính trị. Tính tư liệu và sự chính xác trong việc tái hiện sự kiện, hiện tượng có thật là yếu tố quan trọng của ký. Tuy nhiên, ký cũng có thể chứa đựng những lý giải, đánh giá chủ quan, và tâm tư cá nhân của tác giả, tạo nên sự giao thoa với truyện và hình thành nên “ký văn học”.
Bìa sách minh họa sự kết hợp giữa tản văn, tùy bút và ký, cho thấy sự giao thoa và khó phân định rạch ròi giữa các thể loại này.
Vậy, tùy bút là gì?
Định nghĩa đơn giản nhất của tùy bút là một thể loại văn xuôi không có đề tài nhất định, được viết theo dòng cảm hứng, tùy hứng mà phóng bút. Tóm lại, “gặp gì viết nấy, nghĩ sao nói vậy, tự do tuyệt đối.” Chữ “tùy” trong tùy bút mang ý nghĩa “theo,” “thuận theo,” như trong các cụm từ “tùy nghi,” “tùy cơ ứng biến,” “tùy thế,” v.v. Với tinh thần này, bạn có thể viết về bất cứ điều gì thu hút sự chú ý của bạn, từ một hòn đá ven đường đến tiếng ếch nhái, mùi hoa dạ lý, hay thậm chí là tật nói nhiều của người bạn đời. Tùy bút gần giống như nghị luận, nhưng lại khác ở chỗ nó mang tính tùy hứng và đầy cảm xúc chủ quan, không tập trung vào việc biện biệt phải trái hơn thua. Logic của tùy bút là một logic phi biện luận, không cao kỳ, mà hấp dẫn, thân mật như một cuộc trò chuyện giữa những người bạn tri kỷ.
Tùy bút đặc biệt phù hợp với những tâm hồn văn chương yêu chuộng tự do, không thích sự gò bó của hàn lâm hay giáo điều. Nhà văn Nguyễn Tuân là một ví dụ điển hình cho phong cách này. Sự “ngông” của Nguyễn Tuân đã giúp ông trở thành một trong những người viết tùy bút xuất sắc nhất Việt Nam trước năm 1945. Sau năm 1954, thể loại tùy bút tiếp tục phát triển mạnh mẽ dưới ngòi bút tài hoa của Võ Phiến, người đã nâng tùy bút lên một tầm cao nghệ thuật mới với khả năng nhận xét tinh tế, miêu tả sắc bén, và sử dụng ngôn ngữ tài tình. Giọng văn dí dỏm, nhẹ nhàng của Võ Phiến đã chinh phục trái tim của rất nhiều độc giả Việt Nam.
Viết tùy bút có vẻ dễ dàng, nhưng thực tế lại không hề đơn giản. Nó không phải là nơi để khoe khoang kiến thức, mà là sự giao cảm sâu sắc giữa người viết và sự vật. Chỉ khi bạn thực sự thấu hiểu linh hồn của sự vật, bạn mới có thể thành công trong việc bày tỏ cảm xúc của mình trên trang viết tùy bút.
Trong lịch sử văn học Việt Nam, “Vũ Trung Tùy Bút” (Tùy bút trong mưa) của danh sĩ Phạm Đình Hổ (1768-1839) là một trong những tác phẩm tùy bút đáng chú ý nhất.
Vậy còn tản văn thì sao?
Ý nghĩa ban đầu của tản văn là “văn xuôi không có vần,” dịch từ la prose của Pháp hay prose của Anh. Theo định nghĩa trong Từ điển Việt Nam của Lê Ngọc Trụ, tản văn là “văn xuôi, văn viết không cần ăn vần, cân đối, hay theo một khuôn khổ nào cả.” Chữ “tản” cũng được dùng để chỉ thơ không vần, tự do, gần giống với văn xuôi, không tuân theo các quy tắc thi pháp chặt chẽ. Cụm từ Prose Poem thường được dịch là thơ xuôi, hay “tản thi.”
Một trang sách minh họa thể loại thơ văn xuôi, hay còn gọi là tản văn thi, thể hiện sự gần gũi giữa thơ và văn xuôi trong tản văn.
Tuy nhiên, theo thời gian, ý nghĩa của tản văn đã có sự thay đổi. Ngày nay, người ta thường hiểu tản văn là một thể loại văn xuôi gần gũi với tùy bút, nhưng phóng túng hơn, có thể tự do “lạc đề” và mang tính thơ. Tính thơ có lẽ là yếu tố quan trọng nhất để phân biệt tản văn với các thể loại khác.
Tóm lại, việc phân biệt rạch ròi giữa tùy bút, tản văn và ký đôi khi không thực sự cần thiết. Điều quan trọng hơn là chúng ta biết tạm gác lại những lo toan thường nhật, để tâm hồn lắng đọng, thư giãn và thưởng thức những tác phẩm văn chương, bất kể thể loại nào. Đó mới là ý nghĩa đích thực của cuộc sống, một điều đơn giản nhưng thường bị chúng ta lãng quên.
