Bài thơ “Đèn” của Phạm Tiến Duật không chỉ là một tác phẩm văn học, mà còn là một chứng nhân lịch sử, ghi lại những khoảnh khắc, những hy sinh và khát vọng của người dân Việt Nam trong những năm tháng chiến tranh. Hình ảnh “Lửa đèn” xuyên suốt bài thơ, trở thành biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, niềm tin vào tương lai và ý chí kiên cường của dân tộc.
I – ĐÈN
Anh cùng em sang bên kia cầu
Nơi có những miền quê yên ả
Nơi có những ngọn đèn thắp trong kẽ lá
Quả cây chín đỏ hoe
Trái nhót như ngọn đèn tín hiệu
Trỏ lối sang mùa hè,
Quả cà chua như cái đèn lồng nhỏ xíu
Thắp mùa đông ấm những đêm thâu,
Quả ớt như ngọn lửa đèn dầu
Chạm đầu lưỡi chạm vào sức nóng…
Mạch đất ta dồi dào sức sống
Nên nhành cây cũng thắp sáng quê hương
Chúng nó đến từ bên kia biển
Rủ nhau bay như lũ ma trơi
Từ trên trời bảy trăm mét
Thấy que diêm sáng mặt người
Một nghìn mét từ trên trời
Nhìn thấy ngọn đèn dầu nhỏ bé
Tám nghìn mét
Thấy ánh lửa đèn hàn chớp loé
Mà có cần đâu khoảng cách thấp cao
Chúng lao xuống nơi nao
Loé ánh lửa,
Gió thổi tắt đèn, bom rơi máu ứa.
Trên đất nước đêm đêm
Sáng những ngọn đèn
Mang lửa từ nghìn năm về trước,
Lấy từ thuở hoang sơ,
Giữ qua đời này đời khác
Vùi trong tro trấu nhà ta.
Ôi ngọn lửa đèn
Có nửa cuộc đời ta trong ấy!
Giặc muốn cướp đi
Giặc muốn cướp lửa tim ta đấy
Đoạn thơ mở đầu bằng hình ảnh những ngọn đèn bình dị, gần gũi trong cuộc sống thường ngày: từ “ngọn đèn thắp trong kẽ lá” đến “quả ớt như ngọn lửa đèn dầu”. Những hình ảnh này không chỉ gợi lên vẻ đẹp thanh bình của làng quê Việt Nam, mà còn thể hiện sức sống mãnh liệt, khả năng thích nghi và vươn lên trong mọi hoàn cảnh. “Ngọn lửa đèn” ở đây mang ý nghĩa biểu tượng cho niềm tin, hy vọng và sự ấm áp trong tâm hồn mỗi người dân Việt Nam.
II – TẮT LỬA
Anh cùng em sang bên kia cầu
Nơi có những miền quê yên ả
Nơi tắt lửa đêm đêm khiến đất trời rộng quá
Không nhìn thấy gì đâu
Bóng tối che rồi
Cây trúc làm duyên phải nhờ gió thổi
Cô gái làm duyên phải dùng giọng nói
Bông hoa làm duyên phải luỵ hương bay…
Bóng tối phủ dày
Che mắt địch
Nơi tắt lửa là nơi vang rền xe xích
Kéo pháo lên trận địa đồng cao
Tiếng khẩu đội trưởng ở đâu
Đấy là đuôi khẩu pháo
Tiếng anh đo xa điểm đều
Vang ở đâu, đấy là giữa điểm đồ
Nơi tắt lửa là nơi in vết bánh ôtô,
Những đoàn xe đi như không bao giờ hết,chiếc sau nối chiếc trước ì ầm
Như đàn con trẻ chơi u chơi âm
Đứa này nối hơi đứa khác.
Nơi tắt lửa là nơi dài tiêng hát
Đoàn thanh niên xung phong phá đá sửa đường;
Dẫu hố bom kề bên còn bay mùi khét
Tóc lá sả đâu đó vẫn bay hương
Đêm tắt lửa trên đường
Khi nghe gần xa tiếng bước chân rậm rịch
Là tiếng những đoàn quân xung kích
Đi qua.
Từ trong hốc mắt quầng đen bóng tối tràn ra
Từ dưới đáy hố bom sâu hun hút
Bóng tối dâng đầy toả ngợp bao la,
Thành những màn đen che những bào thai chiến dịch
Bóng đêm ở Việt Nam
Là khoảng tối giữa hai màn kịch
Chứa bao điều thay đổi lớn lao,
Bóng đêm che rồi không nhìn thấy gì đâu
Cứ đi, cứ đi nghe lắm âm thanh mới lạ.
Đoạn thơ này khắc họa những đêm “tắt lửa”, khi bóng tối bao trùm lên mọi thứ. “Tắt lửa” không chỉ là biện pháp để che mắt quân thù, mà còn là sự hy sinh, chấp nhận khó khăn, gian khổ của người dân. Trong bóng tối, những âm thanh trở nên rõ ràng hơn, tiếng xe xích, tiếng hát của thanh niên xung phong, tiếng bước chân của đoàn quân xung kích. Bóng tối không phải là sự chết chóc, mà là nơi ẩn chứa sức mạnh tiềm tàng, là nơi “chứa bao điều thay đổi lớn lao”.
III – THẮP ĐÈN
Anh cùng em sang bên kia cầu
Nơi có những miền quê yên ả
Nơi đêm ngày giặc điên cuồng bắn phá
Những ngọn đèn vẫn cứ thắp lên
Chiếc đèn chui vào ống nứa
Cho em thơ đi học ban đêm,
chiếc đèn chui vao lòng trái núi
Cho xưởng máy thay ca vời vợi,
Chiếc đèn chui vào chiếu vào chăn
Cho những tốp trai làng đọc lá thư thăm
Ta Thắp đèn lên trên đỉnh núi
Gọi quân thù đem bom đến dội
Cho đá lở đá lăn
Lấy đá xây cầu, lấy đá sửa đường tàu
Ta bật đèn pha ôtô trong chớp loè ánh đạn
Rồi tắt đèn quay xe
Đánh lạc hướng giặc rồi ta lại lái xe đi…
Ngày mai, ngày mai hoàn toàn chiến thắng
Anh dắt tay em, trời chi chit sao giăng
“Thắp đèn ta sẽ chơi trăng ngoài thềm”
Ta thắp đèn lồng, thắp cả đèn sao năm cánh
Ta dẫn nhau đến ngôi nhà đèn hoa lấp lánh
Nơi ấy là phòng cưới chúng mình
Ta sẽ làm cây đèn kéo quân thật đẹp
Mang hình những người những cảnh hôm nay
Cho những cuộc hành quân nào còn trong bóng tối
Sẽ hiện muôn đời trên mặt ngọn đèn xoay.
Đoạn thơ cuối cùng là lời khẳng định về niềm tin chiến thắng và khát vọng hòa bình. Dù trong hoàn cảnh chiến tranh ác liệt, “những ngọn đèn vẫn cứ thắp lên”. “Thắp đèn” không chỉ là hành động chiếu sáng, mà còn là biểu tượng cho tinh thần lạc quan, ý chí chiến đấu kiên cường và niềm tin vào tương lai tươi sáng. Hình ảnh “cây đèn kéo quân” với “hình những người những cảnh hôm nay” là lời tri ân sâu sắc đến những người đã hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc.
“Lửa đèn” trong bài thơ của Phạm Tiến Duật không chỉ là ánh sáng vật chất, mà còn là ánh sáng của niềm tin, hy vọng và tình yêu thương. Bài thơ là một lời ca ngợi vẻ đẹp của quê hương, sức mạnh của con người Việt Nam và khát vọng hòa bình cháy bỏng. “Lửa đèn” sẽ mãi là biểu tượng sáng ngời trong trái tim mỗi người Việt Nam.
