Nguyễn Khuyến, nhà thơ của làng quê Việt, đã đưa vào thơ mình những hình ảnh thân thuộc, gần gũi. Bên cạnh những “Ngõ tối đêm sâu đóm lập loè” hay “Trâu già gốc bụi phì hơi nắng”, tiếng chim cuốc cũng trở đi trở lại, mang theo những cung bậc cảm xúc khác nhau. Đặc biệt, bài thơ “Cuốc Kêu Cảm Hứng” đã trở thành một dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc, khắc họa nỗi đau mất nước và niềm trăn trở của một trí thức yêu nước.
Quyên đã gọi hè quang quác quác
Bài thơ mở đầu bằng âm thanh khắc khoải, lửng lơ của tiếng cuốc, gợi lên một không gian buồn bã, chơi vơi. Tiếng cuốc không đơn thuần là âm thanh của tự nhiên, mà như tiếng vọng của oan hồn Thục Đế, người vì mất nước mà hóa thành chim cuốc. Liên tưởng này khiến cho tiếng cuốc càng thêm thê lương, ai oán.
Âm thanh “khắc khoải” và giọng điệu “lửng lơ” ấy không chỉ đơn thuần là miêu tả tiếng chim, mà còn là sự thể hiện tinh tế tâm trạng của nhà thơ trước thời cuộc.
Năm canh máu chảy đêm hè vắng
Sáu khắc hồn tan bóng nguyệt mờ
Hai câu thực vẽ nên một bức tranh đêm hè vắng lặng, nơi tiếng cuốc kêu da diết, ám ảnh. Nỗi đau như “máu chảy”, nỗi buồn như “hồn tan”, thấm vào không gian và thời gian. “Đêm hè vắng” càng làm nổi bật tiếng cuốc “khắc khoải”, “bóng nguyệt mờ” càng tăng thêm vẻ cô đơn, tê tái.
Bi đề dạ dạ huyết triêm y
Nguyễn Khuyến đã mượn tiếng cuốc để giãi bày tâm sự, để thể hiện niềm thao thức về vận mệnh đất nước.
Có phải tiếc xuân mà đứng gọi,
Hay là nhớ nước vẫn nằm mơ.
Hai câu luận đặt ra những câu hỏi day dứt: Tiếng cuốc kêu vì tiếc xuân hay vì nhớ nước? Phải chăng đó là tiếng lòng của Thục Đế, hay chính là nỗi niềm của nhà thơ? “Tiếc xuân” và “nhớ nước”, “đứng gọi” và “nằm mơ” tạo nên sự đối xứng, khắc họa tâm trạng bồn chồn, xót xa của người trí thức yêu nước.
“Nhớ nước vẫn nằm mơ” là một tứ thơ đặc sắc, thể hiện sâu sắc lòng yêu nước thầm lặng mà day dứt của Nguyễn Khuyến.
Giang sơn y cựu phong quang cải,
Thiếu vọng đê mê dục đoạn hồn
Câu kết khép lại bài thơ bằng một nỗi niềm bồi hồi, không yên.
Thâu canh ròng rã kêu ai đó,
Giục khách giang hồ dạ ngẩn ngơ.
Tiếng cuốc kêu “ròng rã” suốt đêm dài, như lời thúc giục, gợi nhắc về trách nhiệm với đất nước. “Ngẩn ngơ” là trạng thái của người bất lực, đau xót trước thời cuộc. Tình yêu nước sâu sắc nhưng bất lực đã đẩy nhà thơ vào bi kịch, khiến tâm hồn rối bời, ngẩn ngơ.
“Cuốc kêu cảm hứng” không chỉ là tiếng lòng của Nguyễn Khuyến, mà còn là tiếng vọng của cả một thế hệ nhà nho yêu nước nhưng bất lực trước thời cuộc. Bài thơ là lời đồng cảm sâu sắc với nỗi đau của ông cha, là lời nhắc nhở về giá trị của độc lập, tự do.
Cuốc kêu cảm hứng là một bài thơ tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Khuyến: điêu luyện, hàm súc, giọng điệu ám ảnh, ngôn ngữ hình ảnh đối xứng hài hoà. Các từ láy tượng thanh, biểu cảm như “khắc khoải”, “lửng lơ”, “ròng rã”, “ngẩn ngơ” đã góp phần diễn tả một cách tinh tế tiếng cuốc và tâm trạng của nhà thơ.
Tiếng cuốc vẫn còn vang vọng trong lòng người đọc hôm nay, gợi nhắc về một thời đã qua, về những trăn trở của một nhà thơ yêu nước. Khi đọc “Cuốc kêu cảm hứng”, ta như thấy Tam Nguyên Yên Đổ đang ngồi dưới “bóng nguyệt mờ”, đôi mắt đẫm lệ, “ngẩn ngơ” lắng nghe tiếng cuốc “khắc khoải sầu đưa giọng lửng lơ…”.
