“Tiến sĩ giấy” là một trong những bài thơ trào phúng nổi tiếng của Nguyễn Khuyến, khắc họa một cách sâu sắc và hài hước về thực trạng khoa cử và những “ông nghè” rỗng tuếch thời bấy giờ. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích tác phẩm, từ đó làm nổi bật giá trị nội dung, nghệ thuật cũng như những suy ngẫm mà bài thơ mang lại.
Bài thơ Tiến Sĩ Giấy
Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai!
Mảnh giấy làm nên ông giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!
Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,
Nghĩ rằng đồ thật, hoá đồ chơi!
(Nguyễn Khuyến)
Nội dung và Hoàn cảnh Sáng Tác
Bài thơ “Tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến, thông qua hình ảnh “ông tiến sĩ giấy” (một loại đồ chơi phổ biến vào dịp Tết Trung Thu xưa), đã phê phán sâu sắc hiện tượng những người có danh nhưng không có thực, đồng thời thể hiện sự cảm thán về tình trạng suy đồi của nền giáo dục nước nhà trong bối cảnh xã hội thực dân phong kiến.
Bài thơ được sáng tác vào nửa cuối thế kỷ XIX, sau khi Pháp hoàn thành xâm lược Việt Nam và thiết lập chính quyền thuộc địa. Trong bối cảnh rối ren đó, nền khoa cử Việt Nam suy thoái nghiêm trọng, việc mua quan bán chức trở nên phổ biến, và nhiều người không có thực tài lại đỗ đạt và leo lên các vị trí cao. Nguyễn Khuyến đã bày tỏ sự đau xót trước tình cảnh này bằng cách châm biếm biểu tượng cao quý nhất của nền khoa cử lúc bấy giờ: hình ảnh ông tiến sĩ.
Bố Cục và Thể Thơ
Bài thơ có thể chia thành ba phần:
- Hai câu đề: Giới thiệu hình ảnh “tiến sĩ giấy” với vẻ bề ngoài hào nhoáng.
- Hai câu thực và hai câu luận: Phân tích bản chất bên trong của “tiến sĩ giấy” và giá trị ảo của danh vọng.
- Hai câu kết: Thể hiện sự mỉa mai, châm biếm sâu sắc.
Bài “Tiến sĩ giấy” được viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, với những đặc trưng sau:
- Mỗi câu có 7 chữ, cả bài có 8 câu.
- Bố cục chặt chẽ: Đề, thực, luận, kết.
- Tuân thủ luật bằng trắc nghiêm ngặt của thơ Đường luật.
- Gieo vần bằng ở cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8.
- Nhịp thơ thường là 4/3.
Phân Tích Giá Trị Nghệ Thuật
Nguyễn Khuyến đã sử dụng một loạt các biện pháp nghệ thuật đặc sắc để làm nổi bật nội dung trào phúng của bài thơ, đặc biệt là phép đối và cách sử dụng ngôn từ.
-
Phép đối: Hai câu thực và hai câu luận sử dụng phép đối một cách triệt để, tạo ra sự tương phản sâu sắc giữa vẻ bề ngoài và bản chất bên trong của “tiến sĩ giấy”.
- Ví dụ: “Mảnh giấy” đối với “thần giáp bảng”, “nét son” đối với “mặt văn khôi”.
Sự đối lập này làm nổi bật sự hèn kém, giả dối của những “ông nghè” thời bấy giờ, khi danh vị cao quý không được xây dựng trên thực tài, thực học mà chỉ dựa vào những thứ phù phiếm, hình thức bên ngoài.
-
Ngôn từ: Nguyễn Khuyến sử dụng ngôn ngữ đời thường, thậm chí cả khẩu ngữ một cách linh hoạt và sắc sảo. Trật tự từ trong hai câu thực được đảo lộn, các cụm từ gây ấn tượng như “mảnh giấy”, “nét son”, “tấm thân”, “cái giá khoa danh” được đưa lên đầu câu để nhấn mạnh sự bệ rạc, hình thức và giả dối của biểu tượng thời đại.
Ý Vị Tự Trào
Bên cạnh nội dung trào phúng xã hội, bài thơ “Tiến sĩ giấy” còn mang ý vị tự trào sâu sắc. Bản thân Nguyễn Khuyến cũng là một “ông nghè”, thậm chí còn đỗ đầu cả ba kỳ thi (Hương, Hội, Đình) và được vua ban cho hai chữ “Tam nguyên”. Tuy nhiên, ông lại cảm thấy bất lực trước thực trạng đất nước, khi tài năng của mình trở nên vô dụng, không thể giúp ích gì cho thời cuộc.
Do đó, trong hình ảnh “ông tiến sĩ giấy” có cả hình bóng của chính Nguyễn Khuyến, một người tài năng nhưng lại cảm thấy mình là con người thừa, con người vô tích sự trong xã hội đương thời.
Suy Ngẫm về Danh và Thực
Bài thơ “Tiến sĩ giấy” gợi ra những suy ngẫm sâu sắc về mối tương quan giữa cái danh và cái thực trong cuộc sống và trong học tập.
- Trong cuộc sống, cái danh (học vị, chức danh,…) cần phải xứng đáng và phù hợp với cái thực (kiến thức, năng lực, phẩm chất).
- Thực tế cho thấy, vẫn còn tồn tại những trường hợp có sự chênh lệch lớn giữa danh và thực, gây ra những hậu quả tiêu cực cho xã hội.
- Để giảm bớt tình trạng này, xã hội cần phải có những chuẩn mực chặt chẽ hơn, dựa trên pháp luật, đề cao dân chủ và dựa trên tiêu chuẩn thực học, thực làm để đánh giá con người.
Kết Luận
“Tiến sĩ giấy” là một bài thơ trào phúng đặc sắc, không chỉ phê phán sâu sắc hiện tượng hư danh trong xã hội mà còn gợi ra những suy ngẫm sâu sắc về giá trị của con người và trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với xã hội. Bài thơ vẫn còn nguyên giá trị thời sự và là một bài học quý giá cho chúng ta ngày nay.
