“Nỗi thương mình” là một trong những đoạn trích xúc động nhất trong “Truyện Kiều” của đại thi hào Nguyễn Du, khắc họa sâu sắc bi kịch và sự giằng xé nội tâm của Thúy Kiều khi nàng rơi vào cảnh kỹ nữ. Đoạn trích không chỉ là tiếng than về số phận éo le mà còn là sự thức tỉnh về nhân phẩm và khát vọng được sống một cuộc đời trong sạch.
Bối cảnh đoạn trích là sau khi Thúy Kiều bị lừa bán vào lầu xanh của Tú Bà. Nàng đã cố gắng tự tử nhưng không thành. Tú Bà dùng lời ngon ngọt để dụ dỗ nàng ra lầu Ngưng Bích tạm lánh. Tại đây, Kiều lại rơi vào bẫy của Sở Khanh và bị đánh đập, ép phải tiếp khách. Chính trong hoàn cảnh tủi nhục này, “nỗi thương mình” trỗi dậy mạnh mẽ trong tâm hồn Kiều.
Những dòng thơ mở đầu đoạn trích phác họa bức tranh trụy lạc của chốn lầu xanh:
“Biết bao bướm lả ong lơi,
Cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm.
Dập dìu lá gió cành chim,
Sớm đưa Tống Ngọc tối tìm Trường Khanh.”
Nguyễn Du sử dụng bút pháp ước lệ, tượng trưng qua những hình ảnh “bướm lả ong lơi”, “lá gió cành chim” để gợi tả không khí dâm dật, hỗn loạn. Thành ngữ “cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm” cho thấy sự triền miên của những cuộc vui thâu đêm suốt sáng. Điển cố “Tống Ngọc”, “Trường Khanh” chỉ những khách làng chơi phong lưu. Tất cả những chi tiết này khắc họa rõ nét cuộc sống nhơ nhớp, tủi nhục mà Kiều phải trải qua.
Bốn câu thơ trên không chỉ miêu tả bức tranh sinh hoạt nhơ nhớp ở lầu xanh mà còn hé lộ thân phận bẽ bàng của người kỹ nữ, đặc biệt là Thúy Kiều.
Sau những đêm dài mua vui cho khách làng chơi, khi men rượu đã tan, Kiều đối diện với thực tại phũ phàng:
“Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh,
Giật mình, mình lại thương mình xót xa.”
Thời gian “tàn canh” gợi sự tĩnh lặng, cô đơn. Không gian vắng vẻ là lúc Kiều có thể đối diện với chính mình. Từ “giật mình” diễn tả sự bàng hoàng, đau xót khi nàng nhận ra thân phận tủi nhục. Điệp từ “mình” được lặp lại ba lần trong một câu thơ như tiếng nấc nghẹn ngào, thể hiện sự cô đơn, lẻ loi và nỗi xót xa tột cùng.
alt: Thúy Kiều bàng hoàng nhận ra thân phận kỹ nữ tủi nhục khi tỉnh rượu trong đêm khuya thanh vắng, thể hiện sự cô đơn và nỗi đau xót sâu sắc
Nỗi “thương mình” của Kiều còn được thể hiện qua sự so sánh giữa quá khứ và hiện tại:
“Khi sao phong gấm rủ là,
Giờ sao tan tác như hoa giữa đường.
Mặt sao dày gió dạn sương,
Thân sao bướm chán ong chường bấy thân!”
Quá khứ êm đềm, hạnh phúc được gợi lên qua hình ảnh “phong gấm rủ là”. Hiện tại là sự “tan tác như hoa giữa đường”, “mặt dày gió dạn sương”, “bướm chán ong chường”. Những hình ảnh tương phản mạnh mẽ nhấn mạnh sự thay đổi nghiệt ngã trong cuộc đời Kiều.
alt: Thúy Kiều than thân trách phận, xót xa cho số kiếp kỹ nữ “tan tác như hoa giữa đường” đối lập với cuộc sống “phong gấm rủ là” êm đềm trước kia, nhấn mạnh bi kịch cuộc đời
Những câu hỏi tu từ liên tiếp “Khi sao?”, “Giờ sao?”, “Mặt sao?”, “Thân sao?” thể hiện sự đau đớn, xót xa đến tột cùng. Kiều tự hỏi vì sao cuộc đời mình lại rơi vào cảnh ngộ này? Vì sao một người con gái tài sắc như nàng lại phải chịu đựng sự vùi dập, chà đạp?
Dù phải sống trong cảnh nhơ nhớp, Kiều vẫn giữ được phẩm chất cao đẹp:
“Mặc người mưa Sở mây Tần,
Những mình nào biết có xuân là gì.
Đòi phen gió tựa hoa kề,
Nửa rèm tuyết ngậm bốn bề trăng thâu.”
Thành ngữ “mưa Sở mây Tần” chỉ những cuộc vui chơi trác táng. Kiều dường như thờ ơ, lãnh đạm với những thú vui tầm thường đó. Cảnh “gió tựa hoa kề” chỉ sự gần gũi, thân mật giữa khách làng chơi và kỹ nữ, nhưng Kiều không hề cảm thấy hạnh phúc hay rung động. Nàng sống trong một thế giới nội tâm riêng, khép kín và đầy u uất.
alt: Thúy Kiều giữa khung cảnh “gió tựa hoa kề, nửa rèm tuyết ngậm”, nhưng tâm hồn vẫn cô đơn và hướng về sự trong sạch, thể hiện phẩm chất cao quý
Nỗi buồn của Kiều lan tỏa sang cảnh vật:
“Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu,
Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ.”
Đây là hai câu thơ hay nhất trong đoạn trích, thể hiện sự hòa hợp giữa cảnh và tình. Cảnh vật vốn vô tri, vô giác nhưng lại mang nỗi buồn của con người. Khi lòng người buồn, cảnh vật cũng trở nên u ám, ảm đạm.
Cuối cùng, Kiều cất lên tiếng than về sự cô đơn, lạc lõng:
“Vui là vui gượng kẻo là,
Ai tri âm đó, mặn mà với ai?”
“Vui là vui gượng” thể hiện sự giả tạo, miễn cưỡng. Kiều phải gượng cười, gượng vui để chiều lòng khách làng chơi, nhưng trong lòng nàng là nỗi cô đơn, trống rỗng. Câu hỏi tu từ “Ai tri âm đó, mặn mà với ai?” thể hiện sự khao khát một người thấu hiểu, sẻ chia nhưng lại tuyệt vọng vì biết rằng điều đó là không thể trong chốn lầu xanh.
alt: Thúy Kiều cô đơn, lạc lõng giữa lầu xanh hoa lệ, khao khát một tri âm thấu hiểu, chia sẻ nỗi đau nhưng vô vọng, gợi sự đồng cảm sâu sắc
Đoạn trích “Nỗi thương mình” không chỉ là tiếng than về số phận bất hạnh của Thúy Kiều mà còn là sự thức tỉnh về nhân phẩm và khát vọng được sống một cuộc đời trong sạch. Qua đoạn trích, Nguyễn Du thể hiện tấm lòng nhân đạo sâu sắc, trân trọng phẩm chất cao đẹp của người phụ nữ và lên án xã hội phong kiến bất công đã đẩy họ vào bi kịch. Đoạn trích đã đi sâu vào lòng người đọc bởi giá trị nhân văn và nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tài tình.
