Ruộng bậc thang là một hình thức canh tác độc đáo, thể hiện sự thích nghi và sáng tạo của đồng bào các dân tộc thiểu số vùng cao Tây Bắc. Qua hàng trăm năm, họ đã kiến tạo nên những công trình không chỉ phục vụ sản xuất nông nghiệp mà còn là di sản văn hóa, cảnh quan độc đáo. Vậy, để Có Nước Canh Tác Trên Ruộng Bậc Thang Cư Dân Các Dân Tộc Thiểu Số đã Làm Gì?
Những thửa ruộng bậc thang được hình thành và duy trì qua nhiều thế hệ, là kết quả của quá trình lao động cần cù và kỹ thuật canh tác lúa nước được truyền lại. Đây là minh chứng cho sự sáng tạo trong việc thích ứng với điều kiện khí hậu, đất đai và thủy lợi đặc trưng của vùng núi.
Để tạo nên những thửa ruộng bậc thang thích hợp cho việc gieo trồng, người dân chọn những vùng đất không có đá, trên triền đồi hoặc sườn núi có diện tích tương đối rộng, độ dốc vừa phải và vị trí thuận lợi để đón nước mưa, nước suối.
Dựa theo địa hình, người dân tạo hệ thống ruộng bậc thang theo một cấu trúc nhất định: bờ viền được đắp bằng đất, đá chắc chắn, hòa hợp với địa hình; mặt ruộng bằng phẳng tương tự như ruộng đồng bằng, nhưng có chiều ngang hẹp để giữ đất bùn, nước và chất dinh dưỡng tốt nhất. Công việc này được thực hiện hoàn toàn thủ công bằng cuốc, xẻng để đào đắp, khai phá và dẫn nước về ruộng.
Mùa nước đổ, hay còn gọi là ‘mùa đổ ải’ ở Tây Bắc thường diễn ra vào tháng 5 và tháng 6. Khi những cơn mưa đầu hè bắt đầu trút xuống, bà con vùng cao lại ra đồng, chuẩn bị cho vụ mùa mới.
Sử dụng nguồn nước thông minh là yếu tố then chốt để có nước canh tác trên ruộng bậc thang:
Kinh nghiệm làm ruộng bậc thang của người Tây Bắc rất phong phú, trong đó, yếu tố đầu tiên được quan tâm là chọn mảnh đồi có nguồn nước mạch, hoặc gần nguồn nước mạch để có thể đào rãnh dẫn nước tới ruộng. Nguồn nước chủ yếu là nước tự nhiên, nước mạch chảy ra từ các sườn núi, khe núi, nước suối, nước mưa.
Để dẫn nước về ruộng bậc thang, người dân đào rãnh, tạo dòng chảy dẫn nước từ cao xuống thấp. Nước chảy từ khe núi, dẫn qua những ống nứa xuống ruộng, rồi đổ từ bậc ruộng này sang bậc ruộng khác, tạo thành một hệ thống thủy lợi phức tạp. Bên cạnh hệ thống rãnh dẫn nước, còn có hệ thống rãnh thoát khi cần thiết.
Với khả năng sáng tạo, người dân Tây Bắc đã phát minh ra ‘cọn nước’, hay bánh xe nước, với cơ chế hoạt động độc đáo. Cọn nước được sử dụng như một chiếc máy dẫn nước vào ruộng, hoặc dùng trong chăn nuôi, hoặc dẫn nước về bản làng để sinh hoạt.
Việc chia nước dẫn ra các tầng ruộng cũng là một nghệ thuật. Đối với mương dẫn nước nằm sát đầu ruộng và có độ dốc vừa phải, mỗi thửa ruộng có một cửa chia nước riêng. Kích thước của cửa chia nước to hay nhỏ tỷ lệ thuận với diện tích thửa ruộng. Vào mùa vụ, ruộng của nhà nào ở đầu nguồn thì mở cửa cho nước vào nhỏ, ruộng càng ở phía cuối nguồn thì càng được mở cho nước vào nhiều.
Trong những năm hạn hán, khi không đủ nước để cày cấy, các hộ gia đình sẽ tự thống nhất luân phiên lấy nước, đảm bảo hộ nào cũng có đủ nước canh tác.
Kinh nghiệm sử dụng nước cho ruộng bậc thang không chỉ thể hiện sự sáng tạo mà còn là tinh thần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau của cộng đồng các dân tộc thiểu số. Đây là yếu tố then chốt giúp họ để có nước canh tác trên ruộng bậc thang, biến những vùng đất dốc thành những “nấc thang lên thiên đường”, mang lại cuộc sống ổn định và bền vững.
