Phật giáo, một trong những tôn giáo lớn trên thế giới, đã có một hành trình dài và phức tạp để lan rộng khắp châu Á. Sự du nhập của Phật giáo vào khu vực Đông Nam Á là một quá trình lịch sử quan trọng, định hình văn hóa, xã hội và chính trị của nhiều quốc gia trong khu vực. Vậy, Phật giáo được du nhập vào khu vực Đông Nam Á từ đâu và bằng con đường nào?
Phật giáo bắt nguồn từ Ấn Độ vào thế kỷ thứ VI TCN. Đến thế kỷ thứ III TCN, dưới sự bảo trợ của vua Ashoka, các phái đoàn truyền giáo đã được cử đi khắp nơi để truyền bá giáo lý nhà Phật. Các phái đoàn này đã đi theo hai hướng chính, dọc theo các tuyến đường thương mại quan trọng của thế giới cổ đại, mang theo những lời dạy của Đức Phật đến các vùng đất xa xôi.
Một trong những con đường chính mà Phật giáo được du nhập vào khu vực Đông Nam Á từ là thông qua các tuyến đường thương mại trên biển. Các thương thuyền từ Ấn Độ không chỉ chở hàng hóa mà còn có sự đồng hành của các tăng sĩ, những người đã mang theo giáo lý Phật giáo và thành lập các trung tâm Phật giáo tại các khu vực ven biển. Luy Lâu ở miền Bắc Việt Nam ngày nay là một ví dụ điển hình về một trung tâm Phật giáo phát triển mạnh mẽ nhờ con đường này.
Alt text: Bản đồ minh họa các tuyến đường biển và bộ kết nối Ấn Độ và Đông Nam Á, thể hiện sự lan tỏa của Phật giáo từ Ấn Độ đến các quốc gia Đông Nam Á như Myanmar, Thái Lan và Việt Nam.
Cần lưu ý rằng, từ thế kỷ thứ III TCN đến thiên niên kỷ thứ nhất sau Công nguyên, Phật giáo truyền bá vào Đông Nam Á theo đường biển bao gồm cả hai truyền thống Theravada (Phật giáo Nguyên thủy) và Mahayana (Phật giáo Đại thừa). Các di vật Phật giáo theo phong cách Amaravati được tìm thấy ở Phù Nam và Đồng Dương cho thấy sự hiện diện của dòng truyền thừa Mahayana, bên cạnh dòng truyền thừa Theravada ở Đông Nam Á ngay từ buổi ban đầu Phật giáo du nhập.
Tại Việt Nam, Phật giáo du nhập theo con đường phía nam, nhưng trong thiên niên kỷ đầu sau Công nguyên, Phật giáo vào Việt Nam theo dòng truyền thừa Mahayana. Vương quốc Phù Nam ở phía nam bán đảo Đông Dương cũng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ Phật giáo, nhưng sau đó suy tàn vào thế kỷ VII. Ở miền Trung Việt Nam, vương quốc Champa cũng chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, với Bà La Môn giáo chiếm ưu thế. Tuy nhiên, Phật giáo Mahayana vẫn tồn tại song song, và thời kỳ đỉnh cao của Phật giáo tại Champa gắn liền với vương triều Indrapura vào cuối thế kỷ IX, khi vua Indravarman II xây dựng Đồng Dương thành một trung tâm Phật giáo Mahayana lớn ở Đông Nam Á.
Ở miền Bắc Việt Nam, từ thế kỷ thứ II sau Công nguyên, đã hình thành một trung tâm Phật giáo lớn tại Luy Lâu, phát triển mạnh mẽ trước cả các trung tâm Bành Thành và Lạc Dương (Trung Hoa). Tuy nhiên, từ thế kỷ thứ V trở về sau, Phật giáo ở miền Bắc Việt Nam ngày càng chịu ảnh hưởng của Mahayana Trung Hoa, với sự ra đời của hai dòng thiền Tì Ni Đa Lưu Chi và Vô Ngôn Thông.
Trong khi đó, tại Thái Lan, Phật giáo cũng có một con đường phát triển riêng. Mặc dù cùng tiếp thu trực tiếp Phật giáo từ Ấn Độ, nhưng Thái Lan lại du nhập dòng truyền thừa Theravada, trong khi Việt Nam tiếp thu truyền thừa Mahayana. Trước thế kỷ XIII, khu vực này chịu sự kiểm soát của các vương quốc của người Môn, Khmer và vương quốc Srivijaya ở Java. Phật giáo truyền vào Thái Lan từ thế kỷ thứ III TCN, sau lần kết tập kinh điển của vua Ashoka.
Alt text: Bức ảnh chụp cận cảnh tượng Phật ngồi thiền với các đường nét nghệ thuật đặc trưng của phong cách Dvaravati, biểu thị sự ảnh hưởng sâu rộng của Phật giáo Theravada từ Ấn Độ đến văn hóa Thái Lan.
Vào năm 757, đế chế Srivijaya kiểm soát vùng bán đảo Malay, trong đó có miền Nam Thái Lan ngày nay, và Phật giáo Mahayana được truyền vào khu vực này. Đến thế kỷ XI, Phật giáo Mahayana lại truyền vào Thái Lan từ đế chế Angkor. Trong khi đó, vào năm 1057, Anuruddha Minsaw (Anawratha) trở thành vị vua quyền lực của Pagan (Myanmar ngày nay), mở rộng sức ảnh hưởng tại miền Bắc và Trung Thái Lan, và Pagan giai đoạn này theo truyền thống Phật giáo Theravada.
Như vậy, sự du nhập của Phật giáo được du nhập vào khu vực Đông Nam Á từ Ấn Độ là một quá trình phức tạp và đa dạng, với nhiều con đường và nhiều dòng truyền thừa khác nhau. Phật giáo đã có một tác động sâu sắc đến văn hóa, xã hội và chính trị của các quốc gia trong khu vực, và vẫn tiếp tục là một nguồn cảm hứng quan trọng cho hàng triệu người ngày nay.
