Khi so sánh văn hóa phương Đông và phương Tây, chúng ta không nhằm mục đích khẳng định nền văn hóa này và hạ thấp nền văn hóa kia, mà để thấy rõ hơn sự cần thiết phải kết hợp văn hóa Đông – Tây trong xây dựng và phát triển văn hóa của mỗi quốc gia. Những bài học thành công từ các quốc gia phát triển trong việc kết hợp này có thể là gợi ý quan trọng cho sự phát triển văn hóa Việt Nam, hướng đến một nền văn hóa tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc.
Sự khác biệt giữa văn hóa phương Đông và phương Tây có thể được nhìn nhận dưới nhiều góc độ, nhưng dưới góc độ triết học, có một số điểm khác biệt nổi bật:
1. Tính minh bạch trong nhận thức về thế giới:
Người phương Tây, ngay từ thời cổ đại, đã thể hiện lập trường triết học rõ ràng trong cách nhìn nhận và đánh giá thế giới, với các thế giới quan khác nhau, thậm chí đối lập. Dù duy vật, duy tâm, lạc quan hay bi quan, thế giới quan của người phương Tây nổi bật với tính minh bạch. Họ có xu hướng nhìn nhận thế giới một cách rõ ràng, rạch ròi, coi trọng tư duy “duy lý” hơn “duy tình”.
Ở phương Đông, thế giới được nhìn nhận là một chỉnh thể thống nhất giữa trời, đất và con người. Các lý thuyết như “Tam tài” (Trời – Đất – Người), “Thiên Nhân hợp nhất” được đề cao, tạo nên thói quen coi trọng văn hóa cộng đồng, xem nhẹ văn hóa cá nhân. Do hạn chế về tri thức khoa học, thế giới quan của người phương Đông thường đan xen các yếu tố duy tâm, duy vật, biện chứng và siêu hình, ảnh hưởng đến tính linh hoạt, mềm dẻo trong ứng xử.
2. Phương thức tư duy và văn hóa ứng xử:
Phương thức tư duy của người phương Đông, do điều kiện địa lý, sản xuất và lịch sử, thường chú trọng tư duy trực giác (duy cảm), đề cao cảm nhận, thể nghiệm, và nhận thức kinh nghiệm. Trong ứng xử, người phương Đông thường theo lối “duy tình”, coi trọng tính cố kết cộng đồng, các quan hệ thân tộc. Tuy nhiên, lối tư duy này có thể dẫn đến sự cả tin, nể nang, ồn ào, và coi trọng đạo đức hơn tài năng.
Ngược lại, người phương Tây coi trọng tư duy duy lý, chỉ chú trọng đến giai đoạn nhận thức lý tính, tin vào lý trí. Chủ nghĩa duy lý có ảnh hưởng lớn đến việc hình thành đặc điểm tư duy của người phương Tây, với tính phân minh, rõ ràng, và thực tế trong nhận thức và hành động. Tuy nhiên, phương thức tư duy này có thể mang tính máy móc.
3. Chủ thể văn hóa:
Văn hóa phương Đông coi trọng tính tập thể. Các lý thuyết như “Trung dung” của Nho giáo hay “Đại thừa” trong kinh Phật tạo cơ sở cho văn hóa ứng xử theo lối tập thể. Vai trò của tập thể được đề cao, cá nhân phải tự biết khép mình, hòa vào số đông. Ưu điểm là khả năng phát huy sức mạnh cộng đồng, nhưng cũng hạn chế sự phát triển của cá nhân, và dễ bị lũng đoạn quyền lực.
Ở phương Tây, chủ thể văn hóa là cá nhân. Chủ nghĩa cá nhân đề cao vai trò, vị trí và lợi ích của cá nhân. Nó nhấn mạnh đến sự độc lập của con người và tầm quan trọng của tự do, tự lực của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, chủ nghĩa cá nhân có thể dẫn đến khuynh hướng cực đoan, ích kỷ, và hạ thấp vai trò của cộng đồng. Chủ nghĩa cá nhân kết hợp với chủ nghĩa thực dụng tạo nên văn hóa thực dụng, điển hình trong văn hóa Mỹ.
4. Tôn giáo và đức tin:
Đa số cộng đồng dân cư phương Tây theo Thiên Chúa giáo, đức tin đối với đạo Thiên Chúa có vị trí và ý nghĩa lớn, tạo ra bản sắc văn hóa riêng. Ngược lại, đức tin tôn giáo của cộng đồng dân cư phương Đông phức tạp hơn, với nhiều tôn giáo và tín ngưỡng khác nhau. Do đó, các quốc gia phương Đông không có ý thức tôn giáo thuần nhất, mà có các trung tâm sinh hoạt tôn giáo khác nhau, tạo nên bản sắc văn hóa riêng cho từng vùng.
Việt Nam, một quốc gia châu Á, chịu ảnh hưởng bởi văn hóa phương Đông. Trong quá trình phát triển, giao lưu văn hóa Đông – Tây là xu hướng tất yếu. Để xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, cần:
-
Tạo lập môi trường đa văn hóa: Tạo sự giao lưu và tồn tại đan xen giữa các dạng thức văn hóa khác nhau, giữa văn hóa truyền thống và hiện đại, giữa văn hóa phương Đông và phương Tây.
-
Phát huy ưu điểm, khắc phục hạn chế: Xác định rõ giá trị cần phát huy và nhược điểm cần hạn chế của văn hóa phương Đông. Kế thừa giá trị hợp lý và loại bỏ giá trị không phù hợp của văn hóa phương Tây.
-
Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc: Quá trình hòa nhập dễ dẫn đến nền văn hóa bản địa bị hòa tan, việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là hết sức cần thiết.
-
Hạn chế và ngăn ngừa xung đột tôn giáo: Giải quyết các mối quan hệ giữa các tôn giáo, hạn chế và ngăn ngừa xung đột giữa các tôn giáo trong phát triển văn hóa.
Nghiên cứu và khẳng định sự khác biệt trong văn hóa Đông – Tây giúp chúng ta thấy rõ hơn sự cần thiết phải kết hợp văn hóa Đông – Tây trong xây dựng và phát triển văn hóa. Bài học từ các quốc gia phát triển có thể là gợi ý quan trọng cho sự phát triển văn hóa Việt Nam.
