“Cảnh khuya” là một trong những bài thơ tứ tuyệt đặc sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, thể hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc, lòng yêu nước thiết tha và phong thái ung dung, lạc quan của một người chiến sĩ cách mạng. Bài thơ không chỉ là một bức tranh phong cảnh tuyệt đẹp mà còn là tiếng lòng của một vĩ nhân luôn trăn trở vì vận mệnh của dân tộc.
Tiếng suối trong như tiếng hát xa,
Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa.
Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.
Bài thơ được sáng tác vào năm 1947, trong giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp đầy gian khổ. Giữa núi rừng Việt Bắc, Bác Hồ đã cảm nhận và ghi lại những khoảnh khắc tuyệt đẹp của thiên nhiên, đồng thời bày tỏ nỗi lòng ưu tư về vận mệnh đất nước.
Mở đầu bài thơ là âm thanh trong trẻo của tiếng suối:
Tiếng suối trong như tiếng hát xa
Câu thơ sử dụng biện pháp so sánh độc đáo “tiếng suối trong như tiếng hát xa” gợi lên một không gian thanh bình, tĩnh lặng. Tiếng suối vốn là âm thanh của tự nhiên, nhưng qua cảm nhận của Bác lại trở nên gần gũi, ấm áp như tiếng hát của con người. Cách so sánh này thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên, đồng thời cho thấy tâm hồn nhạy cảm, tinh tế của Bác. “Tiếng hát xa” gợi cảm giác về một âm thanh trong trẻo, ngân vang vọng lại từ không gian bao la, làm cho bức tranh cảnh khuya thêm phần huyền ảo, thơ mộng.
Tiếp theo, Bác vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp với ánh trăng và cây cỏ:
Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa
Điệp từ “lồng” được sử dụng một cách tài tình, gợi lên sự hòa quyện, quấn quýt giữa các sự vật. Ánh trăng bao phủ lên những cây cổ thụ, bóng cây lại in xuống những đóa hoa, tạo nên một không gian lung linh, huyền ảo. Bức tranh thiên nhiên được vẽ nên bằng những đường nét tinh tế, những mảng màu hài hòa, thể hiện sự giao thoa giữa ánh sáng và bóng tối. Câu thơ không chỉ miêu tả vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn thể hiện tình yêu, sự trân trọng của Bác đối với cảnh vật quê hương.
Hai câu thơ cuối thể hiện tâm trạng của Bác trước cảnh đẹp thiên nhiên:
Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà.
Câu thơ “Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ” cho thấy Bác cảm nhận vẻ đẹp của đêm trăng rừng Việt Bắc như một bức tranh tuyệt mỹ. Tuy nhiên, đằng sau sự rung cảm trước vẻ đẹp thiên nhiên là nỗi lo lắng, trăn trở về vận mệnh của đất nước. Điệp ngữ “chưa ngủ” được lặp lại hai lần, nhấn mạnh sự thao thức, không yên lòng của Bác. Nỗi lo “nỗi nước nhà” là nỗi lo chung của cả dân tộc trong giai đoạn kháng chiến đầy gian khổ. Bác “chưa ngủ” không phải vì cảnh đẹp làm say đắm, mà vì trách nhiệm lớn lao đối với dân tộc, với Tổ quốc. Câu thơ thể hiện sự thống nhất giữa tình yêu thiên nhiên và lòng yêu nước, giữa vẻ đẹp của người nghệ sĩ và phẩm chất của người chiến sĩ cách mạng trong con người Bác.
“Cảnh khuya” là một bài thơ giản dị, nhưng chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc. Bài thơ không chỉ là một bức tranh phong cảnh tuyệt đẹp mà còn là tiếng lòng của một vĩ nhân luôn trăn trở vì vận mệnh của dân tộc. Qua bài thơ, ta thấy được tâm hồn nhạy cảm, tinh tế, tình yêu thiên nhiên sâu sắc và lòng yêu nước thiết tha của Chủ tịch Hồ Chí Minh. “Cảnh khuya” xứng đáng là một trong những bài thơ tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại.
