Đoạn “ai ở xa về” trong tác phẩm “Vợ Chồng A Phủ” của Tô Hoài không chỉ là một chi tiết nhỏ mà còn là chìa khóa để hiểu sâu sắc về số phận, bi kịch và khát vọng của nhân vật Mị, một người phụ nữ miền núi Tây Bắc.
Hoàn cảnh gia đình Mị là một gánh nặng nợ nần. Cha Mị vay nợ nhà thống lý để cưới mẹ, “mỗi năm đem nộp lãi một nương ngô” và món nợ ấy đeo đẳng đến tận khi vợ chồng qua đời. Cái nghèo khổ này bắt nguồn từ phong tục hôn nhân và nạn cho vay nặng lãi, đè nặng lên vai Mị.
Vẻ đẹp của Mị không chỉ ở nhan sắc mà còn ở tài năng thổi sáo. Tiếng sáo của Mị khiến “trai đứng nhẵn vách đầu buồng Mị.” Mị từng có những ngày tháng hạnh phúc trong tình yêu, tự do.
Khi biết tin nhà thống lý muốn bắt về trừ nợ, Mị đã cầu xin cha: “Nay con đã biết cuốc nương làm ngô, con phải làm nương ngô giả nợ thay cho bố. Bố đừng bán con cho nhà giàu”. Mị không ham giàu sang, sẵn sàng lao động để trả nợ, để được sống trong tình yêu và hạnh phúc.
Mị bị bắt về làm dâu gạt nợ vì món nợ của cha mẹ và sự lừa gạt của nhà thống lý. “Mị sờ một ngón thấy có đeo nhẫn. Người yêu của Mị cũng thường đeo nhẫn ngón tay ấy”. Mị đã sập bẫy và bị bắt về làm dâu gạt nợ. Cuộc đời Mị từ những ngày đầu thanh xuân, tình yêu, hạnh phúc đã chuyển sang đau khổ, cay đắng.
Sáng hôm sau, Mị bị trói buộc bởi phong tục, thần quyền và cường quyền. “Tiếng nhạc sinh tiền cúng ma đương rập rờn nhảy múa”. Mị bị giam hãm, cuộc đời và tuổi thanh xuân bị chi phối.
Chỉ vì món nợ mà Mị phải hi sinh tình yêu, cuộc đời tươi đẹp trở nên héo tàn. Đoạn văn ngắn với nghệ thuật trần thuật linh hoạt, kể đan xen tả, miêu tả thiên nhiên và phong tục tập quán chân thật, ngôn ngữ giàu chất thơ đã khái quát cuộc đời Mị với những bi kịch đau thương. Mị có tài năng, nhân phẩm tốt đẹp nhưng không được hưởng hạnh phúc. Đoạn văn cũng thể hiện sự bạo tàn của cha con nhà thống lí Pá Tra, những kẻ lợi dụng đồng tiền, thần quyền để bóc lột, hủy hoại cuộc đời người dân nghèo.
Nghệ thuật kể chuyện của Tô Hoài sử dụng ngôi kể thứ ba tạo tính khách quan, chân thực. Phương thức biểu đạt chính là tự sự kết hợp miêu tả và biểu cảm. Tác giả sử dụng thủ pháp đối lập khi đặt Mị trong sự tương phản với gia đình thống lí Pá Tra, giữa khát vọng hạnh phúc và hành động bạo tàn của thống lí. Không gian câu chuyện ở Tây Bắc xa xôi, huyền bí, thời gian đảo lộn cũng tạo nên sự hấp dẫn.
Qua nghệ thuật kể chuyện, ta thấy được tài năng của Tô Hoài và ý đồ nghệ thuật của ông trong việc thể hiện tư tưởng của truyện, làm nên “thương hiệu” của mình. “Ai ở xa về” không chỉ là một câu hỏi đơn thuần, mà còn là lời nhắc nhở về những bi kịch và khát vọng của con người ở những vùng đất xa xôi, hẻo lánh.
