Nguyễn Tuân, nhà văn suốt đời theo đuổi cái đẹp, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học Việt Nam. “Chữ người tử tù”, một tác phẩm xuất sắc trong tập “Vang bóng một thời”, là minh chứng cho phong cách tài hoa, uyên bác của ông. Tác phẩm không chỉ thể hiện tấm lòng yêu nước thầm kín mà còn khẳng định sự thống nhất giữa tài, tâm, thiện và mỹ.
Truyện xoay quanh cuộc gặp gỡ đầy trớ trêu giữa Huấn Cao, người tử tù tài hoa, và viên quản ngục, một người yêu cái đẹp ẩn sau vẻ ngoài khô khan. Huấn Cao, vì chống lại triều đình, phải đối mặt với án tử. Trong ngục tù, ông gặp viên quản ngục, một người ngưỡng mộ tài viết chữ của ông và khao khát có được chữ của ông để treo trong nhà. Mặc dù được biệt đãi, Huấn Cao vẫn giữ thái độ dửng dưng. Chỉ đến khi hiểu rõ tấm lòng của viên quản ngục, ông mới quyết định cho chữ và khuyên người quản ngục nên rời bỏ chốn quan trường để giữ gìn “thiên lương”.
Chủ đề của tác phẩm “Chữ người tử tù” tập trung vào quan niệm về cái đẹp và cái thiện. Nguyễn Tuân khẳng định rằng cái tài và cái tâm không thể tách rời, cái đẹp không thể tồn tại song song với cái xấu và cái ác.
Chủ đề này được thể hiện rõ nét qua cuộc gặp gỡ đặc biệt giữa Huấn Cao và viên quản ngục. Bối cảnh thời gian và không gian diễn ra cuộc gặp gỡ đầy éo le: những ngày cuối đời của Huấn Cao trong chốn ngục tù tăm tối. Về mặt xã hội, họ là những người đối lập: một bên là tử tù chống lại triều đình, một bên là viên quản ngục đại diện cho trật tự xã hội. Tuy nhiên, trên phương diện nghệ thuật, cả hai đều là những người say mê cái đẹp. Huấn Cao là một nghệ sĩ tài hoa, còn viên quản ngục là người trân trọng cái đẹp.
Thông qua tình huống truyện, Nguyễn Tuân làm nổi bật bản chất của hai nhân vật. Huấn Cao là người tài giỏi, tâm hồn trong sáng nhưng lại bị giam cầm về thể xác, còn viên quản ngục là người yêu cái đẹp, coi trọng nhân tài nhưng lại chưa tìm được môi trường sống phù hợp.
Huấn Cao được miêu tả nổi bật với tài viết chữ đẹp và lý tưởng sống cao đẹp. Tài năng của ông được nhiều người biết đến: “Tôi nghe ngờ ngợ. Huấn Cao! Hay là cái người mà vùng tỉnh Sơn La vẫn khen cái tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp đó không?”. Mỗi nét bút không chỉ là kết tinh của tinh hoa, tâm huyết mà còn là sự gửi gắm những khát vọng mãnh liệt trong tâm hồn. Tài viết chữ đẹp ấy đã khiến cho những người đại diện cho trật tự xã hội phải ngưỡng mộ và xót xa khi Huấn Cao phải chịu án tử.
Không chỉ tài hoa, Huấn Cao còn là người có lý tưởng sống cao cả, dám đứng lên chống lại xã hội đen tối, thối nát: “Huấn Cao, ngoài cái tài viết chữ tốt, lại còn có tài bẻ khóa vượt ngục nữa đúng không?”. Viên quản ngục có ý nương nhẹ cho Huấn Cao, nhưng ông “chẳng chút nao lòng”, nói những lời ngạo nghễ, bướng bỉnh mà không hề sợ hãi. Qua đó, ta thấy Huấn Cao là người có khí phách kiên cường và bất khuất. Sở hữu tài năng viết chữ vượt bậc, nhưng ông không vì quyền lực, vàng bạc mà ép mình viết chữ. Chỉ khi nhận ra tấm lòng “biệt nhỡn liên tài” của viên quản ngục, ông mới tự nguyện cho chữ: “Thiếu chút nữa, ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ”.
Ngòi bút của Nguyễn Tuân không chỉ hướng về Huấn Cao, mà còn khắc họa rõ nét viên quản ngục. Ông là người coi trọng cái đẹp, cái tài. Dù sống trong “đề lao” đầy tàn nhẫn và lừa lọc, viên quản ngục vẫn là “một thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ”. Nghe danh Huấn Cao là người có tài viết chữ đẹp, ông đã biệt đãi Huấn Cao khi “nhận được phiến trát của Sơn Hưng Tuyên đốc bộ đường”. Sau khi được Huấn Cao cho chữ và khuyên răn, viên quản ngục đã cảm động “vái người tử tù một cái”, thể hiện mong ước được thoát khỏi chốn ngục tù.
Bên cạnh cách xây dựng tình huống truyện và nhân vật độc đáo, “Chữ người tử tù” còn sử dụng thủ pháp đối lập, tương phản ở cảnh cho chữ – một cảnh tượng xưa nay chưa từng có. Nơi cho chữ là “Buồng tối chật hẹp, ẩm ướt, tường đầy mạng nhện, đất bừa bãi phân chuột, phân gián”, thời gian cho chữ là canh ba nửa đêm, gợi cảm giác bí mật, thiêng liêng. Nguyễn Tuân đã đặt nhân vật vào tình huống đối lập gay gắt giữa ánh sáng và bóng tối, giữa bóng tối của ngục tù và ánh sáng của bó đuốc, tấm lụa và những con chữ. Người tử tù thì uy nghi, viên cai ngục lại khúm núm: “Người tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng”.
Tóm lại, “Chữ người tử tù” đã xây dựng thành công nhân vật Huấn Cao – sự hội tụ của tài và tâm. Với ngòi bút sắc sảo, nghệ thuật xây dựng nhân vật độc đáo và tình huống truyện đặc sắc, tác phẩm đã để lại ấn tượng khó quên trong lòng người đọc, khẳng định chủ đề về sự chiến thắng của cái đẹp và cái thiện ngay trong hoàn cảnh tăm tối nhất.
