Sơn Vi, một làng thuộc xã Sơn Vi, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, không chỉ là một phần của Kinh đô Văn Lang xưa mà còn là nơi lưu giữ những trầm tích lịch sử và truyền thuyết quý báu. Nơi đây, nền Văn Hóa Sơn Vi được các nhà khảo cổ học và khoa học xác định là một trong những dấu tích đầu tiên về cội nguồn dân tộc Việt Nam.
Làng Sơn Vi, còn được biết đến với tên Nôm là Kẻ Vầy, nằm trên vùng đồi núi thấp. Tên gọi Sơn Vi mang ý nghĩa “Vây Núi”, gợi nhớ về vị trí địa lý đặc biệt của vùng đất này. Tại đây, người dân vẫn gìn giữ những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, minh chứng cho sự tích “Chiến lũy làng Vầy” trong cuộc kháng chiến chống giặc Thục thời Vua Hùng.
Sơn Vi tự hào là một trong những cái nôi của người Việt cổ. Di chỉ khảo cổ Sơn Vi, được phát hiện vào tháng 3 năm 1968 tại gò Rừng Sậu, đã đặt nền móng cho việc nghiên cứu và xác định văn hóa Sơn Vi là văn hóa cư dân thời đại hậu kỳ đồ đá cũ.
Điểm đặc trưng của công cụ đá trong văn hóa Sơn Vi là việc sử dụng cuội sông, suối làm nguyên liệu chế tác. Người xưa đã lựa chọn những viên cuội có hình dáng phù hợp để tạo ra các công cụ phục vụ đời sống. Các công cụ này được chia thành hai nhóm chính: công cụ cuội nguyên (chày, bàn nghiền, hòn ghè) và công cụ cuội ghè đẽo.
Các công cụ ghè đẽo trong văn hóa Sơn Vi rất đa dạng về loại hình và số lượng, bao gồm công cụ rìa lưỡi ngang, rìa lưỡi dọc, công cụ phần tư viên cuội, công cụ cuội bổ… Kỹ thuật ghè đẽo và chặt bẻ được sử dụng một cách thành thạo để tạo ra những công cụ có kích thước và hình dáng khác nhau.
Bộ sưu tập hiện vật khảo cổ văn hóa Sơn Vi còn bao gồm các loại công cụ hai rìa, ba rìa, công cụ mũi nhọn, công cụ đa rìa và nhiều mảnh tước khác. Kỹ thuật ghè đẽo là kỹ thuật chủ yếu được sử dụng để tạo ra những công cụ này.
Tiếp nối văn hóa Sơn Vi, văn hóa Hòa Bình đã có những bước phát triển mới, kết hợp kỹ thuật mài để tạo ra rìu đá. Các loại công cụ này được cư dân Sơn Vi sử dụng hàng ngày để chặt, cắt, đập, giã, nghiền các vật dụng sinh hoạt như rau, thịt thú rừng.
Đến nay, các nhà khảo cổ học đã phát hiện 230 địa điểm liên quan đến văn hóa Sơn Vi trên khắp cả nước, trong đó Phú Thọ là tỉnh có nhiều địa điểm nhất (105 địa điểm). Các địa điểm này tập trung chủ yếu ở vùng ngã ba sông, đồi gò thuộc các huyện Lâm Thao, Thanh Ba, Hạ Hòa, Đoan Hùng, Cẩm Khê, Phù Ninh, Tam Nông… Nhiều hiện vật được trưng bày tại Bảo tàng Hùng Vương, thành phố Việt Trì.
Di tích khảo cổ mang tên văn hóa Sơn Vi là một phần quan trọng trong kho tàng di sản vô giá về thời kỳ Hùng Vương dựng nước và giữ nước. Đây là một trong những trung tâm thời đại đá cũ của Việt Nam, góp phần khẳng định nguồn gốc của con người thời kỳ tiền Hùng Vương và Hùng Vương trên vùng đất cổ của Tổ quốc.
Sơn Vi ngày nay đang phát triển mạnh mẽ về kinh tế, văn hóa, xã hội. Cơ sở hạ tầng được đầu tư hoàn chỉnh, người dân vẫn giữ nghề truyền thống làm ủ ấm Sơn Vi, đồng thời phát triển nhiều cơ sở sản xuất, kinh doanh. Xã có 14 di tích văn hóa lịch sử, trong đó có 7 di tích được xếp hạng cấp Quốc gia và cấp tỉnh. Với những lợi thế đó, Sơn Vi tiếp tục được xây dựng thành xã Nông thôn mới kiểu mẫu trên lĩnh vực giáo dục.
