Tú Xương, nhà thơ trào phúng nổi tiếng, đã khắc họa bức tranh xã hội Việt Nam nửa thực dân nửa phong kiến qua lăng kính châm biếm sâu sắc trong bài thơ “Vịnh khoa thi Hương”. Bài thơ không chỉ phản ánh thực trạng thi cử mà còn là tiếng lòng của một người con yêu nước trước cảnh nước nhà suy vong.
Nhà thơ đã phản ánh một cách chân thực và sinh động về chế độ thi cử thời bấy giờ qua những vần thơ đầy giá trị.
Khung cảnh nhốn nháo của khoa thi
“Nhà nước ba năm mở một khoa,
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.”
Hai câu đề mở ra khung cảnh một kỳ thi Hương vẫn được tổ chức theo lệ cũ, nhưng ẩn chứa sự bất thường. Việc “Trường Nam thi lẫn với trường Hà” cho thấy sự xáo trộn, gượng ép, khi sĩ tử hai miền phải thi chung một trường do hoàn cảnh đất nước bị xâm lược. Từ “lẫn” gợi lên sự tạp nham, thiếu trang nghiêm, báo hiệu một kỳ thi không còn giữ được bản chất vốn có.
Ảnh minh họa: Sĩ tử lôi thôi, nhếch nhác với lọ mực trên vai, thể hiện sự suy thoái của nền Nho học và sự vất vả của người đi thi trong xã hội thực dân nửa phong kiến.
“Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm ọe quan trường miệng thét loa.”
Hai câu thực vẽ nên bức tranh biếm họa về những nhân vật chính của kỳ thi. Sĩ tử thì “lôi thôi”, nhếch nhác, không còn giữ được vẻ nho nhã, phong thái của kẻ sĩ. Quan trường thì “ậm ọe”, thét loa, thể hiện sự bất tài, hống hách, làm mất đi sự tôn nghiêm của kỳ thi. Phép đảo ngữ và các từ láy “lôi thôi”, “ậm ọe” được sử dụng một cách tài tình, nhấn mạnh sự suy đồi, hỗn loạn của nền giáo dục và xã hội.
Sự xuất hiện của thế lực ngoại bang
“Lọng cắm rợp trời quan sứ đến,
Váy lê quét đất mụ đầm ra.”
Hai câu luận khắc họa hình ảnh đối lập giữa sự trang trọng giả tạo và sự kệch cỡm, lố lăng. “Lọng cắm rợp trời” đón “quan sứ” Pháp thể hiện sự nhượng bộ, hèn yếu của triều đình nhà Nguyễn trước thế lực ngoại bang. Hình ảnh “váy lê quét đất mụ đầm ra” lại càng làm tăng thêm sự chướng mắt, phản cảm, khi những kẻ xâm lược ngang nhiên xuất hiện, làm ô uế chốn thiêng liêng. Tú Xương đã sử dụng nghệ thuật đối xứng và ngôn ngữ châm biếm để tố cáo sự thật đau xót về một xã hội mất chủ quyền.
Hình ảnh: Quan sứ Pháp được đón tiếp long trọng, đối lập với hình ảnh “mụ đầm” kệch cỡm, nhấn mạnh sự nhố nhăng, lố lăng của xã hội thuộc địa.
Lời kêu gọi thống thiết
“Nhân tài đất Bắc nào ai đó,
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.”
Hai câu kết là tiếng than xót xa, là lời kêu gọi thống thiết của Tú Xương. “Nhân tài đất Bắc” là những người có học, có lòng yêu nước, có trách nhiệm với vận mệnh dân tộc. “Ngoảnh cổ mà trông” là hãy nhìn lại thực trạng đau thương của đất nước, đừng thờ ơ, vô cảm trước cảnh nước mất nhà tan. Câu hỏi tu từ “nào ai đó” gợi lên sự trăn trở, day dứt về trách nhiệm của mỗi người đối với Tổ quốc.
Bức tranh toàn cảnh về sự suy vong của đất nước, khơi gợi lòng yêu nước và trách nhiệm của mỗi người dân trước vận mệnh dân tộc.
“Vịnh khoa thi Hương” là một bài thơ trào phúng đặc sắc, thể hiện tài năng và tâm huyết của Tú Xương. Bằng ngôn ngữ châm biếm, hình ảnh sinh động, và cảm xúc chân thành, bài thơ đã khắc họa một cách sâu sắc thực trạng xã hội Việt Nam nửa thực dân nửa phong kiến, đồng thời gửi gắm thông điệp về lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm của mỗi người dân đối với vận mệnh dân tộc. Bài thơ vẫn còn nguyên giá trị thời sự, là lời cảnh tỉnh cho chúng ta về những nguy cơ suy thoái, mất chủ quyền, và tầm quan trọng của việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.
