Chủ nghĩa tư bản độc quyền, mặc dù đã được phân tích từ đầu thế kỷ XX, vẫn tồn tại và phát triển với những biểu hiện mới, phản ánh sự thay đổi của nền kinh tế toàn cầu. Các hình thức độc quyền không chỉ giới hạn ở quy mô quốc gia mà đã vươn ra toàn cầu, đồng thời có sự điều chỉnh để thích ứng với luật pháp và môi trường kinh doanh mới.
1. Tập trung sản xuất và sự trỗi dậy của các công ty độc quyền xuyên quốc gia:
Bên cạnh sự phát triển của các xí nghiệp vừa và nhỏ, chúng ta chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của các công ty độc quyền xuyên quốc gia. Hiện tượng liên kết đa dạng tiếp tục phát triển, sức mạnh của các consơn và cônglômêrát ngày càng được tăng cường. Các đạo luật chống độc quyền, dù có tác động nhất định, vẫn không ngăn cản được sự xuất hiện của các hình thức tổ chức độc quyền lớn hơn như ôlygôpôly (độc quyền của một vài công ty) hay pôlypôly (độc quyền của một số khá nhiều công ty trong mỗi ngành).
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ dường như tạo ra hai xu hướng đối lập: tập trung và phi tập trung hóa, nhưng thực chất chúng thống nhất với nhau. Sự xuất hiện của nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ, một phần là do ứng dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật, cho phép tiêu chuẩn hóa và chuyên môn hóa sản xuất, dẫn tới hình thành hệ thống gia công. Dù bề ngoài có vẻ “phi tập trung hóa”, nhưng thực chất đây là một biểu hiện mới của sự tập trung sản xuất, trong đó các hãng vừa và nhỏ lệ thuộc vào các chủ hãng lớn về công nghệ, vốn và thị trường.
2. Sự thay đổi trong tổ chức và cơ chế thống trị của tư bản tài chính:
Tư bản tài chính đã thích ứng với những biến đổi mới của nền kinh tế toàn cầu. Sự thay đổi diễn ra ngay trong quá trình liên kết và thâm nhập lẫn nhau giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp. Phạm vi liên kết ngày nay được mở rộng ra nhiều ngành, tạo ra các tập đoàn tài chính đa dạng kiểu công – nông – thương – tín – dịch vụ hoặc công nghiệp – quân sự – dịch vụ quốc phòng. Nội dung của sự liên kết cũng trở nên đa dạng, tinh vi và phức tạp hơn. Vai trò kinh tế và chính trị của tư bản tài chính ngày càng lớn, không chỉ trong phạm vi quốc gia mà còn ảnh hưởng mạnh mẽ tới các nước khác trên thế giới.
Để bành trướng ra thế giới và thích ứng với quá trình quốc tế hóa đời sống kinh tế, các tập đoàn tư bản tài chính đã thành lập các ngân hàng đa quốc gia và xuyên quốc gia, tạo điều kiện cho các công ty xuyên quốc gia thâm nhập vào các nước khác. Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đóng vai trò quan trọng trong quá trình này. Hoạt động của các tập đoàn tài chính quốc tế đã dẫn đến sự ra đời các trung tâm tài chính của thế giới như Nhật Bản, Mỹ, Cộng hòa Liên bang Đức, Hồng Kông, Singapore…
3. Xuất khẩu tư bản và sự phân chia thế giới:
Xuất khẩu tư bản vẫn là cơ sở của độc quyền quốc tế, nhưng quy mô, chiều hướng và kết cấu của việc xuất khẩu tư bản đã có bước phát triển mới. Sau chiến tranh, việc xuất nhập khẩu tư bản của các nước tư bản phát triển tăng trưởng rất nhanh do cuộc cách mạng khoa học và công nghệ thúc đẩy phân công quốc tế và quốc tế hóa sản xuất.
Trước đây, luồng tư bản xuất khẩu chủ yếu từ các nước tư bản chủ nghĩa phát triển sang các nước kém phát triển. Tuy nhiên, từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, phần lớn tư bản xuất khẩu được đầu tư vào các nước phát triển, mở đầu bằng việc tư bản quay trở lại Tây Âu.
Từ đầu những năm 70 của thế kỷ XX, đại bộ phận dòng tư bản lại chảy qua chảy lại giữa các nước tư bản chủ nghĩa phát triển với nhau. Nguyên nhân chủ yếu là do tình hình chính trị thiếu ổn định, môi trường đầu tư không an toàn ở các nước đang phát triển.
4. Xu hướng quốc tế hóa và khu vực hóa:
Sức mạnh và phạm vi bành trướng của các công ty độc quyền xuyên quốc gia thúc đẩy xu hướng quốc tế hóa đời sống kinh tế và sự phân chia phạm vi ảnh hưởng. Cùng với xu hướng quốc tế hóa, toàn cầu hóa diễn ra hiện tượng khu vực hóa, hình thành nhiều liên minh kinh tế khu vực như Liên minh châu Âu (EU), Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN), Tổ chức Hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC).
Ngày càng có nhiều nước tham gia vào các liên minh Mậu dịch tự do (FTA) hoặc các Liên minh Thuế quan (CU). Các liên minh kinh tế khu vực hấp dẫn nhiều chính phủ vì chúng có nhiều ưu thế hơn so với tiến trình tự do hóa thương mại toàn cầu.
5. Cạnh tranh và thống trị dưới hình thức mới:
Các cường quốc tư bản chủ nghĩa vẫn tranh giành nhau phạm vi ảnh hưởng bằng cách thực hiện “Chiến lược biên giới mềm”, ra sức bành trướng “biên giới kinh tế” rộng hơn biên giới địa lý, ràng buộc, chi phối các nước kém phát triển từ sự lệ thuộc về vốn, công nghệ đi đến sự lệ thuộc về chính trị.
Chiến tranh lạnh kết thúc, nguy cơ chiến tranh thế giới bị đẩy lùi, nhưng lại được thay thế bằng những cuộc chiến tranh khu vực, chiến tranh thương mại, những cuộc chiến tranh sắc tộc, tôn giáo.
Tóm lại, chủ nghĩa tư bản đương đại vẫn là chủ nghĩa tư bản độc quyền, thể hiện qua những đặc điểm cơ bản đã được V.I.Lênin chỉ ra, đồng thời phát triển với những biểu hiện mới, phản ánh sự thay đổi của nền kinh tế toàn cầu và sự thích ứng của các tập đoàn độc quyền với môi trường kinh doanh hiện đại.
