Thần thoại không chỉ là những câu chuyện cổ xưa, mà còn là chìa khóa để hiểu về thế giới quan và đời sống tinh thần của người Việt cổ.
Thần thoại là hệ thống truyện kể dân gian xoay quanh các vị thần, anh hùng, và những nhân vật có công sáng tạo văn hóa. Chúng phản ánh cách người xưa lý giải nguồn gốc của vũ trụ, tự nhiên, xã hội và con người.
2. Bản chất của thần thoại
Thần thoại nảy sinh từ xã hội nguyên thủy, dựa trên những tiền đề nhận thức luận đặc trưng:
- Quan niệm vạn vật hữu linh: Niềm tin rằng mọi vật đều có linh hồn.
- Bái vật giáo: Sùng bái các vật thể tự nhiên.
- Tô tem giáo: Tín ngưỡng gắn liền với một loài vật hoặc thực vật được coi là tổ tiên.
- Quan niệm vạn vật tương giao: Mọi vật đều có mối liên hệ mật thiết với nhau.
Tư duy của người nguyên thủy thiên về diễn đạt những khái niệm trừu tượng thông qua hình ảnh cụ thể và cảm tính. Họ cũng tin vào ma thuật, do chưa phân biệt rõ ràng giữa chủ quan và khách quan, vật chất và tinh thần.
Lối tư duy thần thoại được thể hiện qua những câu chuyện và quan niệm về thế giới. Người xưa tin vào tính xác thực của thần thoại và thường gắn việc kể chuyện với các nghi lễ tín ngưỡng.
3. Các nhóm thần thoại chính ở Việt Nam
- Thần thoại về nguồn gốc vũ trụ và các hiện tượng tự nhiên: Thần Trụ Trời, Ông Trời, Nữ thần Mặt Trăng, Mặt Trời, Thần Mưa…
- Thần thoại về nguồn gốc các loài: Cuộc tu bổ các giống vật, Thần Lúa…
- Thần thoại về nguồn gốc con người và các dân tộc: Ông Trời, Mười hai bà mụ, Nữ Oa – Tứ Tượng, Lạc Long Quân – Âu Cơ…
- Thần thoại về anh hùng thời khuyết sử, anh hùng văn hóa, tổ sư các nghề: Sơn Tinh – Thủy Tinh, Nữ thần nghề mộc…
4. Quá trình hình thành và diễn biến của thần thoại Việt Nam
Thần thoại Việt Nam ra đời từ nhu cầu lý giải các hiện tượng tự nhiên (Thần Trụ Trời, Thần Sét, Thần Biển…) và xã hội (Họ Hồng Bàng, Sơn Tinh Thủy Tinh).
Xuất hiện sớm cùng với nghề nông (Nữ Thần Lúa) vào thời đại đồ đá giữa hoặc đầu thời đại đồ đá mới. Phát triển rực rỡ vào thời kỳ chuyển sang thời đại đồ đồng, khi xã hội thị tộc mẫu hệ chuyển mình và hình thành quốc gia Văn Lang.
Về mặt lý luận, thần thoại cần được hệ thống hóa trong sử thi dân gian, nhưng hình thức này ngày nay không còn nguyên vẹn.
Thần thoại Việt bị truyền thuyết hóa khi yếu tố lịch sử xâm nhập, tiêu biểu là chuỗi truyền thuyết về thời các vua Hùng (vốn khởi nguồn từ thần thoại).
Thần thoại còn biến tướng trong Phật thoại, Tiên thoại, truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn và truyện cười, chứa đựng các motif thần thoại (Cóc Kiện Trời, Chử Đồng Tử…) hoặc dấu ấn của xã hội nguyên thủy (Trầu Cau, Đá Vọng Phu, Sao Hôm Sao Mai…).
II. Nội dung thần thoại Việt
Dù thuộc nhóm nào và sự tích các vị thần có hoang đường đến đâu, thần thoại vẫn chứa đựng những hiểu biết và kinh nghiệm của người cổ đại.
Những hiểu biết này thể hiện qua những câu trả lời về các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Dù có thể sai lầm so với tư duy hiện đại, những vấn đề được đặt ra vẫn còn nguyên ý nghĩa. Ví dụ, câu hỏi về nguồn gốc trái đất và nhân loại vẫn là câu hỏi lớn của triết học, tôn giáo và khoa học.
1. Nhóm thần thoại suy nguyên
Thần thoại giải thích các hiện tượng tự nhiên và nguồn gốc loài người, các tộc người. Nhóm này cho thấy trình độ hiểu biết, sức tưởng tượng, cách cảm nghĩ, những ước mơ và khát vọng của người Việt cổ (Thần Trụ Trời, Mười hai bà mụ…).
Người Việt cổ quan niệm vũ trụ có ba cõi: Trời, Đất, Nước với hệ thống các vị thần. Các vị thần ở cõi trời gắn với các hiện tượng tự nhiên dễ quan sát như thần gió, thần mưa, thần mây, thiên lôi… Ba vị thần được nhắc đến nhiều là Ông Trời, Nữ thần Mặt Trời, Nữ thần Mặt Trăng, tương ứng với các hiện tượng tự nhiên ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống nông nghiệp. Ở cõi Đất và cõi Nước, mỗi nơi đều có một vị thần đứng đầu và các thần bộ hạ.
2. Thần thoại Việt phản ánh cuộc đấu tranh chinh phục tự nhiên
Đấu tranh chinh phục hạn hán, lũ lụt, gắn với ước mơ về cuộc sống hạnh phúc hơn. Qua đó, thần thoại cũng thể hiện sự bất lực của con người nguyên thủy trước những sự vật hiện tượng chung quanh họ (Cóc kiện trời, Sơn Tinh – Thủy Tinh, Thần Lúa, Chú Cuội cung trăng).
Với kiểu tư duy thời cổ, qua thần thoại, con người đã chinh phục tự nhiên bằng tưởng tượng. Thực chất thì người thời cổ của tất cả các dân tộc đều không hiểu được các hiện tượng tự nhiên. Đây là hiện tượng Tantal trong thần thoại phương Tây (Tantal bị thần vương Jupiter đạp xuống vực Tartare, khát cháy họng mà nước ngang miệng không uống được, trái chín trong tầm tay nhưng không hái được).
III. Mấy nét về thi pháp thần thoại
1. Cốt truyện và nhân vật
Cốt truyện của thần thoại Việt nhìn chung còn đơn giản, ít tình tiết. Chính vì vậy mà có người cho rằng thần thoại Việt chưa mang hình thức hoàn chỉnh của câu chuyện. Một số ít tác phẩm thần thoại tương đối dài, có tính tiết thường là truyện đã bị cổ tích hóa (Chú cuội cung trăng) truyền thuyết hóa (Sơn Tinh – Thủy Tinh).
Nhân vật chính trong thần thoại là thần. Thần trong thần thoại gắn với quan niệm vạn vật có linh hồn nên nó khác với thần của tôn giáo. Thần được gọi bằng những tên khác nhau như: Ông, bà, thần, tinh, trời… các vị thần trong thần thoại khác nhau ở chức năng, việc làm.
2. Một số motif thần thoại
Có thể tìm thấy một số motif trong thần thoại Việt: Một cột chống trời (Thần Trụ Trời), một cặp vợ chồng đầu tiên (Nữ Oa – Tứ Tượng), một bọc trăm trứng (Lạc Long Quân-Âu Cơ).
