“Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn” – câu nói nổi tiếng của Macxim Gorki không chỉ là một lời khẳng định, mà còn là chìa khóa để thấu hiểu giá trị cốt lõi của Chi Tiết Nghệ Thuật trong văn học. Chi tiết nghệ thuật, tưởng chừng nhỏ bé, lại là nơi nhà văn gửi gắm những suy tư sâu sắc về con người, cuộc đời, và thế giới xung quanh.
Macxim Gorki và triết lý về chi tiết: Bức ảnh thể hiện nhà văn Nga nổi tiếng, người nhấn mạnh rằng những chi tiết nhỏ, tinh tế làm nên tầm vóc lớn lao của người nghệ sĩ.
Chi tiết không chỉ đơn thuần là một yếu tố cấu thành tác phẩm, mà còn là nơi hội tụ những quan niệm nghệ thuật sâu sắc, là tiếng nói của nhà văn trước những vấn đề thời đại. Một nhà văn chỉ thực sự là “người thư ký trung thành của thời đại” (H.Balzac) khi có khả năng thổi hồn vào trang sách bằng những chi tiết sống động, chân thực.
1. Chi Tiết Nghệ Thuật Là Gì?
Trong đời sống, “chi tiết” được hiểu là một phần nhỏ, một thành tố của một sự vật, hiện tượng. Nhưng trong văn học, chi tiết nghệ thuật mang một ý nghĩa sâu xa hơn.
Theo Từ điển thuật ngữ văn học (Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi), chi tiết nghệ thuật là: “Các tiểu tiết của tác phẩm mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng”. Nó không chỉ là một phần của tác phẩm, mà còn là nơi thể hiện, giải thích và làm sáng tỏ cấu tứ nghệ thuật của nhà văn, trở thành điểm hội tụ tư tưởng của tác giả.
Từ điển Thuật ngữ Văn học và định nghĩa về chi tiết nghệ thuật: Hình ảnh trang sách mở minh họa khái niệm chi tiết nghệ thuật, nhấn mạnh vai trò quan trọng của nó trong việc truyền tải cảm xúc và tư tưởng trong văn chương.
Chi tiết nghệ thuật có mối liên hệ mật thiết với “quan niệm nghệ thuật” về thế giới và con người, gắn liền với truyền thống văn hóa nghệ thuật. Nó được xem là linh hồn của một văn bản nghệ thuật, là thành tố nhỏ nhất trong một chỉnh thể thống nhất.
2. Tầm Quan Trọng Của Chi Tiết Nghệ Thuật
“Đôi khi chỉ vì một đôi mắt mà người ta phải cưới nguyên một người đàn bà” – câu nói này cho thấy sức mạnh của chi tiết. Trong văn chương, chi tiết có thể nhỏ về hình thức, nhưng lại chứa đựng những tư tưởng lớn, những tình cảm sâu sắc.
Những nhân vật như Bêlicôp (“Người trong bao” – A. Sêkhôp), AQ (“AQ chính truyện” – Lỗ Tấn), Grăngđê (“Ơgiêri Grăngđê” – H. Banlzac), Chí Phèo (“Chí Phèo” – Nam Cao)… đều là những hình tượng điển hình được xây dựng từ những chi tiết cụ thể, mang sức khái quát cao, phản ánh bản chất con người và bộ mặt xã hội.
Chí Phèo và sức mạnh của chi tiết: Hình ảnh nhân vật Chí Phèo minh họa cách các chi tiết, dù nhỏ, góp phần xây dựng một hình tượng nhân vật điển hình, phản ánh số phận con người trong xã hội cũ.
Trong truyện, chi tiết giúp cốt truyện phát triển, khắc họa cảnh trí, tình huống, tính cách, tâm trạng và số phận nhân vật. Nhiều chi tiết trở thành điểm sáng thẩm mỹ, gắn liền với những bước ngoặt trong cuộc đời nhân vật.
Trong thơ, chi tiết là nơi cảm xúc của nhà thơ trú ngụ. Một cánh chim, một làn mây, một chiếc lá… đi vào thơ không còn là sự vật vô tri, mà là hình ảnh phản chiếu tâm trạng, cảm xúc của nhà thơ.
Dù là thơ hay văn xuôi, chi tiết đều là yếu tố then chốt. Nghệ sĩ lớn là người có khả năng “chưng cất cả đại dương vào trong một giọt nước, cả vũ trụ vào trong một giọt sương”.
Trong “Hai đứa trẻ” (Thạch Lam), hình ảnh Liên và An nhìn “ngàn sao ganh nhau lấp lánh” không phải là chi tiết ngẫu nhiên, mà chứa đựng niềm khao khát một cuộc sống khác, một nguồn sáng khác.
Chuyện miếng ăn trong truyện Nam Cao tưởng chừng vặt vãnh, nhưng lại phản ánh thực trạng đói nghèo, nhân cách và phẩm giá con người. Miếng cơm, manh áo có thể giết chết cả phần người trong mỗi con người.
Như vậy, chi tiết nghệ thuật dù nhỏ bé, nhưng mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng. Thiếu chi tiết, nhà văn không thể tạo nên tác phẩm. Chi tiết càng có sức biểu hiện, sức khơi gợi và ám ảnh, càng góp phần nâng cao giá trị tác phẩm.
3. Cảm Nhận Chi Tiết Nghệ Thuật
3.1. Chi Tiết Trong Văn Xuôi
Chi tiết trong văn xuôi thường là chi tiết sự vật và chi tiết sự việc. Chi tiết sự vật gắn với cảnh vật, đồ vật, nhân vật.
Trong “Hai đứa trẻ”, hình ảnh những ngọn đèn (đèn sáng ở Hà Nội và đèn tù mù ở phố huyện) phản ánh tâm trạng chán ghét hiện tại và mơ ước cuộc sống khác của hai đứa trẻ.
Chi tiết sự việc (cốt truyện) gắn với các tình tiết.
Chi tiết nóng được nhà văn khắc họa kỹ, nằm trong mạch chính của văn bản. Trong “Chí Phèo” (Nam Cao), “bát cháo hành” là chi tiết nóng, hàm chứa tình người, thức tỉnh phần người trong Chí.
Chi tiết lạnh xuất hiện thoáng qua, nhà văn không tập trung làm nổi bật. Bát cháo hành là chi tiết nóng, nhưng hơi cháo hành là chi tiết lạnh. Chí Phèo khóc khi ăn cháo hành cũng là chi tiết lạnh. Chi tiết lạnh thường có sức công phá lớn.
Bát cháo hành: Hình ảnh bát cháo hành trong “Chí Phèo” của Nam Cao, biểu tượng cho tình người và sự thức tỉnh lương tri, thể hiện sức mạnh của chi tiết trong việc truyền tải thông điệp về nhân tính.
3.2. Chi Tiết Trong Thơ
Chi tiết trong thơ là hồn cốt của bài thơ, thu hẹp trong thi ảnh và ngôn từ. Với thơ, nếu nắm được thi ảnh và ngôn từ đặc sắc xem như đã nắm được linh hồn bài thơ.
Trong bài thơ “Tức cảnh Pac Bó” (Hồ Chí Minh), từ “sang” là nhãn tự, thâu tóm toàn bộ tinh thần bài thơ. Cái “sang” của người làm cách mạng là đẳng cấp cao trong văn hóa.
Trong bài thơ “Đò Lèn” (Nguyễn Duy), các chi tiết cảnh vật (cống Na, đồng Quan, ga Lèn…) giúp người đọc hình dung về một miền quê dân dã, và thể hiện thân phận người bà.
Chi tiết trong thơ nhiều khi là một mật mã. Giải mã chi tiết tức nắm được ý đồ nghệ thuật, ý đồ tư tưởng của nhà thơ.
Chữ “tót”, “cò kè”, “mặt sắt” trong “Truyện Kiều” là những chi tiết đắt giá làm nổi bật tính cách nhân vật.
Chi tiết trong thơ hàm chứa nhiều nét nghĩa, nhiều giá trị được gọi là tín hiệu nghệ thuật.
Để hiểu câu thơ “Đất nước bắt đầu bằng miếng trầu bây giờ bà ăn” (“Đất nước” – Nguyễn Khoa Điềm), phải hiểu về nghi thức giao đãi, về nét đẹp trong phong tục ăn trầu của người Việt.
Cảm nhận chi tiết trong thơ cần đặt nó trong tương quan với các biện pháp tu từ, cách sử dụng ngôn ngữ, âm, vần, nhịp điệu… và đặc biệt, cần chú ý đến tứ thơ.
Những hình ảnh dòng sông, con thuyền… trong bài thơ “Tràng giang” (Huy Cận) phản ánh sự phi hòa điệu của tạo vật và con người, khắc họa cái Tôi cô đơn và nỗi buồn sông núi.
Để cảm nhận chi tiết trong thơ, người đọc cần có một năng lực thẩm thấu nhất định, một tâm hồn nhạy cảm, một con mắt tinh tế và một khả năng sử dụng ngôn từ chọn lọc.
Tóm lại, chi tiết nghệ thuật là yếu tố không thể thiếu trong tác phẩm văn học. Với nhà văn, chi tiết là phương tiện để thể hiện nội dung, chủ đề và gửi gắm thông điệp. Với người đọc, cảm nhận chi tiết nghệ thuật là mở cánh cửa để đi vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. “Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn” – đó là chân lý trong sáng tạo nghệ thuật.
