Truyện cổ dân gian Việt Nam, đặc biệt là ở vùng đồng bằng Bắc Bộ, lưu giữ những hình tượng người anh hùng văn hóa mang đậm màu sắc kỳ vỹ và sức mạnh phi thường. Họ là những người có công khai phá đất đai, chinh phục thiên nhiên, và trở thành biểu tượng cho khát vọng của cộng đồng. Bà Tồ Cô, ông Lộc Cộc, ông Đổng, Khổng Lồ… là những cái tên tiêu biểu, gắn liền với những chiến công hiển hách.
Truyện kể về những nhân vật khổng lồ này phản ánh quan điểm nhận thức sơ khai về thế giới tự nhiên và hình tượng con người lý tưởng trong xã hội cổ đại. Khi ý thức về bản thân và thế giới xung quanh bắt đầu hình thành, con người đối diện với những hiện tượng tự nhiên kỳ bí như ngày đêm, sấm chớp, bão lụt. Từ đó, họ hình dung ra những thế lực siêu nhiên, những vị thần có sức mạnh tuyệt đối, đại diện cho những điều mà họ chưa thể giải thích. Theo thời gian, những nhân vật này trở nên gần gũi hơn với đời sống, được truyền thuyết hóa một cách mạnh mẽ.
Sự du nhập của các tôn giáo ngoại lai cũng góp phần làm phong phú thêm hình tượng người anh hùng trong truyện cổ. Các nhà truyền giáo đã khéo léo kết hợp giáo lý của mình với những nhân vật thần thoại và tín ngưỡng bản địa, tạo ra những hình tượng tôn giáo mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống.
Nhân vật Không Lộ là một ví dụ điển hình. Vừa tồn tại trong sử sách, vừa được lưu truyền rộng rãi trong dân gian, Không Lộ hiện lên như một con người khỏe mạnh, hồn nhiên, hùng vĩ và cao đẹp. Trong sách sử, ông được biết đến là một nhà sư với nhiều tên gọi khác nhau như Khổng Minh Không hay Khổng Lồ. Dấu tích về Không Lộ còn lưu giữ ở nhiều nơi trên khắp vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Trong truyền thuyết, Không Lộ hiện lên như một anh hùng văn hóa cổ xưa, với những chiến công phi thường. Ông có thể là người đi đăng đó với những vết chân hóa đá còn in dấu trên núi Dạm (Bắc Ninh), hoặc người đi tìm đồng đúc chuông lớn, vượt biển khơi diệt trừ thủy quái. Những câu chuyện về ông được lưu truyền qua nhiều thế hệ, khẳng định vị trí quan trọng của Không Lộ trong tâm thức dân gian.
Hình tượng Man Nương cũng là một ví dụ tiêu biểu khác. Bà hiện lên với những chiến công giúp đỡ người dân trong những năm hạn hán, và đặc biệt là người đã sinh ra những nhân vật tôn giáo có khả năng điều khiển các hiện tượng tự nhiên như mây, mưa, sấm chớp. Man Nương sau này trở thành một vị Phật Mẫu của người Việt, nhưng nguồn gốc ban đầu của bà chính là hình tượng nữ thần nông nghiệp của người dân vùng Dâu (Bắc Ninh).
Cùng với Man Nương, các nữ thần như bà Dâu, bà Đậu, bà Dàn tượng trưng cho những lực lượng thiên nhiên, được đồng hóa với Tứ Pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện). Điều này thể hiện dấu ấn tín ngưỡng thờ nữ thần của người Việt cổ trong quá trình Phật hóa. Tín ngưỡng này không hề bị mất đi mà chuyển sang một dạng thức khác, khi Man Nương được tôn thờ là Phật Mẫu và mang những danh hiệu cao quý khác.
Truyền thuyết về Thánh Mẫu Thượng Ngàn ở Suối Mỡ (Bắc Giang) cũng là một ví dụ điển hình cho sự kết hợp giữa yếu tố hùng vĩ của huyền thoại cổ và sự gần gũi với đời sống con người, đồng thời mang đậm dấu ấn của Đạo giáo.
Thánh Mẫu Thượng Ngàn được biết đến là người yêu thương và che chở cho dân chúng trong những chuyến đi rừng vượt suối đầy hiểm nguy. Chính vì vậy, bà được thờ cúng rộng rãi trong các hang động, núi non, và thậm chí là trong các điện thờ tại gia đình.
Tương tự, Mẫu Thoải, một nhân vật trong hệ Tam Tòa Thánh Mẫu, cũng được tôn thờ là người coi sóc sông biển, làm mưa và chống lụt. Trong những năm hạn hán mất mùa, người dân thường cầu đảo và viện đến sự phù hộ của bà để được linh ứng.
Có thể nói, truyền thuyết về các nhân vật anh hùng văn hóa đã phản ánh quá trình nhận thức của con người về thế giới tự nhiên và chính bản thân mình. Trong quá trình chinh phục thiên nhiên, hình tượng các vị thần khổng lồ với sức mạnh siêu nhiên là niềm tin, mơ ước và khát vọng vươn tới của con người. Việc các tôn giáo lớn du nhập vào Việt Nam đã tận dụng một cách thức hiệu quả là dựa vào các tín ngưỡng dân gian bản địa hoặc các nhân vật huyền thoại, khổng lồ để truyền bá giáo lý. Điều này đã tạo nên những câu chuyện về người anh hùng văn hóa vừa hồn nhiên cao đẹp, vừa thánh thiện, linh thiêng.
