Tô Hoài, với “Vợ chồng A Phủ,” đã khắc họa một cách chân thực và đầy xúc động cuộc sống của người dân vùng cao Tây Bắc dưới ách thống trị của chế độ phong kiến. Trong đó, đoạn trích miêu tả cảnh sắc thiên nhiên và sinh hoạt ngày Tết là một điểm sáng nghệ thuật, góp phần làm nổi bật vẻ đẹp tiềm ẩn của nhân vật Mị.
Sinh ra và lớn lên ở Hồng Ngài, Mị là cô gái xinh đẹp, tài hoa nhưng lại phải chịu cảnh làm dâu gạt nợ, sống cuộc đời tăm tối, lầm lũi như con rùa trong xó cửa. Tuyệt vọng, Mị từng muốn tìm đến cái chết nhưng vì thương cha, cô đành cam chịu. Tưởng chừng như Mị đã hoàn toàn tê liệt về tinh thần, nhưng trong đêm tình mùa xuân, sức sống tiềm tàng trong cô lại trỗi dậy mạnh mẽ. Sự thay đổi này được Tô Hoài miêu tả hết sức tinh tế và khéo léo.
Khung cảnh ngày xuân ở Hồng Ngài hiện lên thật tươi đẹp và rộn rã:
- Gió rét vẫn dữ dội, nhưng lại thổi vào cỏ gianh một màu vàng ửng đặc trưng.
- Những chiếc váy hoa rực rỡ của các cô gái Mèo đỏ được phơi trên mỏm đá, xòe ra như những cánh bướm sặc sỡ.
- Tiếng cười đùa của đám trẻ chơi quay trên sân vọng đến, mang theo niềm vui hồn nhiên, trong trẻo.
Điều đặc biệt, khung cảnh “Trên đầu Núi Các Nương Ngô Nương Lúa Gặt Xong, ngô lúa đã xếp yên đầy các nhà kho” lại càng tô đậm thêm không khí thanh bình và no ấm. Lệ ăn Tết ở Hồng Ngài được ấn định vào thời điểm gặt hái vừa xong, để mọi người có thể tận hưởng những ngày nghỉ ngơi trước khi bắt đầu một vụ mùa mới. “Ăn Tết như thế cho kịp mưa xuân xuống thì đi vỡ nương mới” – một phong tục độc đáo, thể hiện sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên.
Cảnh sinh hoạt trong đêm tình mùa xuân cũng vô cùng náo nhiệt và cuốn hút:
-
Tiếng sáo “thiết tha bổi hổi” văng vẳng ngoài đầu làng, thôi thúc những chàng trai cô gái tìm đến nhau, trao gửi tình yêu. “Mày có con trai con gái rồi, Mày đi làm nương, Ta không có con trai con gái, Ta đi tìm người yêu” – lời sáo như một lời mời gọi, một khát khao hạnh phúc.
-
Ở mỗi đầu làng đều có một mỏm đất bằng phẳng được dùng làm sân chơi chung, nơi trai gái, trẻ con tụ tập đánh pao, đánh quay, thổi sáo, thổi khèn và nhảy múa. Không khí đông vui, tấp nập, nhộn nhịp với những trò chơi truyền thống mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.
-
Bữa cơm Tết cúng ma được cả nhà thống lý trang trọng chuẩn bị với chiêng trống ầm ĩ và những điệu nhảy run bần bật của người ốp đồng. Tục lệ thờ cúng tổ tiên linh đình thể hiện truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Bữa cơm ngày Tết bên bếp lửa đủ đầy, sung túc mang theo ước vọng về một năm mới tốt lành.
Những âm thanh, màu sắc, hương vị của ngày xuân đã tác động mạnh mẽ đến tâm hồn Mị, khơi gợi trong cô những ký ức tươi đẹp về một thời thanh xuân đã qua.
Tiếng sáo “thiết tha bổi hổi” dần dần len lỏi vào tâm trí Mị, từ “lấp ló ngoài đầu núi” đến “văng vẳng ở đầu làng” rồi “rập rờn trong đầu Mị”. Tiếng sáo không chỉ là âm thanh của hiện tại mà còn là tiếng vọng của quá khứ, tiếng sáo của những kỷ niệm đẹp đẽ, của những mối tình say đắm.
Trong bữa cơm Tết cúng ma, Mị “lén lấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát”, rồi say “lịm mặt ngồi đấy”. Cái say vừa giúp Mị quên đi thực tại cay đắng, vừa khơi gợi trong cô những ký ức về một thời thanh xuân tươi đẹp. “Mùa xuân này, Mị uống rượu bên bếp và thổi sáo. Mị uốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo. Có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị”.
Đoạn trích đã khắc họa thành công vẻ đẹp của khung cảnh thiên nhiên và sinh hoạt ngày Tết mang đậm bản sắc vùng cao Hồng Ngài, đồng thời làm nổi bật vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật Mị – sự trỗi dậy, hồi sinh của sức sống tiềm tàng, của khát vọng tự do và hạnh phúc.
Tô Hoài đã sử dụng ngòi bút tài hoa để tả cảnh, tả phong tục và miêu tả tâm lý nhân vật một cách tinh tế, sâu sắc. Cảnh thiên nhiên ngày xuân tươi vui, tràn đầy sức sống với màu sắc rực rỡ và âm thanh rộn rã. Cảnh sinh hoạt náo nhiệt với những trò chơi truyền thống và những phong tục độc đáo. Đặc biệt, Tô Hoài đã đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật, khám phá những cung bậc cảm xúc phức tạp và diễn tả chúng một cách chân thực, sinh động.
Chất thơ trong sáng tác của Tô Hoài được thể hiện qua vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên, qua vẻ đẹp tâm hồn của con người và qua tấm lòng nhân ái của nhà văn. Tô Hoài đã say mê, thích thú với vẻ đẹp của thiên nhiên và cảnh sinh hoạt miền núi, đồng cảm, yêu thương và trân trọng những con người nơi đây. Ông đã phát hiện và ngợi ca vẻ đẹp tâm hồn của Mị – sức sống tiềm tàng và khát vọng hạnh phúc. Ngôn ngữ miêu tả của Tô Hoài tinh tế, giàu giá trị gợi tả và gợi cảm, mang đến cho người đọc những rung cảm thẩm mỹ sâu sắc.
Trên đầu núi các nương ngô nương lúa gặt xong, bức tranh đời sống Tây Bắc hiện lên thật sinh động và đầy sức sống. Tô Hoài đã cho chúng ta thấy được vẻ đẹp của con người nơi đây, dù phải sống trong hoàn cảnh khó khăn, khổ cực nhưng vẫn luôn giữ vững niềm tin vào cuộc sống và khát vọng về một tương lai tươi sáng hơn.
