Trong lịch sử hào hùng của dân tộc Việt Nam, cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông dưới triều Trần là một dấu son chói lọi. Bên cạnh những chiến công vang dội của triều đình, không thể không nhắc đến những đóng góp thầm lặng nhưng vô cùng quan trọng của các tù trưởng địa phương, tiêu biểu là Hà Đặc, một người con ưu tú của dân tộc Tày.
Sau thất bại nhục nhã vào năm 1258, Hốt Tất Liệt, người sáng lập nhà Nguyên, quyết tâm xâm lược Đại Việt lần thứ hai vào năm 1285 với lực lượng hùng hậu hơn 50 vạn quân. Quân Nguyên chia thành ba mũi tấn công, tạo thành thế gọng kìm hòng tiêu diệt quân Đại Việt.
Hà Đặc và em trai Hà Chương, với lòng yêu nước sâu sắc và tinh thần chiến đấu quả cảm, đã chiêu mộ dân binh, xây dựng lực lượng để chặn đánh quân Nguyên trên sông Lô. Khi đạo quân của Nạp Tốc Lạt Đinh rút chạy qua Cự Đà (Phù Ninh, Phú Thọ), Hà Đặc đã triển khai một loạt các mưu kế độc đáo khiến quân giặc phải khiếp sợ.
Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Hà Đặc đã vận động nhân dân đan tre thành hình người khổng lồ, mặc quần áo và bố trí ẩn hiện vào ban đêm. Quân Nguyên Mông, vốn mê tín dị đoan, hoảng sợ cho rằng Đại Việt được trời giúp, cử thiên binh thiên tướng xuống hỗ trợ.
Chưa dừng lại ở đó, Hà Đặc còn cho người đục thân cây to, cắm tên lớn vào đó, tạo hiệu ứng như thiên binh có thể bắn tên xuyên cây. Quân giặc càng thêm hoang mang, không dám nghênh chiến. Lợi dụng tình thế này, Hà Đặc bất ngờ tấn công, phá tan doanh trại địch, khiến chúng phải tháo chạy.
Trong quá trình truy kích quân giặc đến A Lạp, Hà Đặc không may trúng tên và hy sinh. Sự dũng cảm và mưu trí của ông đã góp phần quan trọng vào chiến thắng chung của dân tộc.
alt: Bản đồ tỉnh Phú Thọ, Việt Nam, nơi có khu vực A Lạp, địa điểm Hà Đặc hy sinh, thể hiện vị trí địa lý và tầm quan trọng trong chiến dịch chống quân Nguyên
Tiếp nối sự nghiệp của anh trai, Hà Chương đã dùng mưu kế đánh tan quân Nguyên. Ông giả làm quân Nguyên, trà trộn vào doanh trại địch, rồi bất ngờ tấn công từ hai phía, khiến quân giặc hoàn toàn bất ngờ và tan vỡ.
Sách “Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục” ghi nhận công lao của Hà Đặc, khẳng định ông là người “đặt mưu kế để lừa rồi đem toàn lực ra đánh, đuổi quân giặc chạy tới đất A Lạp”.
Để tưởng nhớ công ơn của Hà Đặc, thành phố Đà Nẵng đã đặt tên ông cho một con đường, thể hiện sự tri ân của thế hệ sau đối với vị tù trưởng tài ba, người đã góp phần vào chiến thắng vĩ đại của dân tộc trước quân xâm lược Nguyên Mông.
Hà Đặc là biểu tượng cho tinh thần yêu nước, sự mưu trí và lòng dũng cảm của người Việt Nam trong cuộc chiến tranh vệ quốc. Tên tuổi và chiến công của ông sẽ mãi mãi được khắc ghi trong lịch sử dân tộc.
