Nguyễn Khuyến, “Tam nguyên Yên Đổ,” là một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam trung đại. Chùm thơ thu của ông, đặc biệt là Thu điếu (Câu cá mùa thu), là những tác phẩm đặc sắc, thể hiện tình yêu thiên nhiên, quê hương sâu sắc. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích tác phẩm Thu điếu, khám phá vẻ đẹp cảnh thu và tâm sự thầm kín của nhà thơ.
Cảnh Thu Tĩnh Lặng, Đượm Buồn
Bài thơ mở ra với hình ảnh một ao thu điển hình của vùng quê Bắc Bộ:
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Hai câu thơ đầu vẽ nên một không gian tĩnh mịch, “lạnh lẽo” và “trong veo”. Nước ao trong đến mức có thể nhìn thấu đáy, gợi cảm giác thanh khiết, tĩnh lặng tuyệt đối. Chiếc thuyền câu “bé tẻo teo” càng làm tăng thêm vẻ cô đơn, nhỏ bé của con người trước thiên nhiên bao la. Từ láy “tẻo teo” gợi sự nhỏ nhắn, đáng yêu, đồng thời cũng nhấn mạnh sự vắng vẻ, tĩnh lặng của cảnh vật.
Sự tĩnh lặng ấy tiếp tục được khắc họa qua những chi tiết tinh tế:
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.
“Sóng biếc” chỉ “hơi gợn tí” và “lá vàng” chỉ “khẽ đưa vèo”. Những chuyển động nhẹ nhàng, khẽ khàng này không phá vỡ sự tĩnh lặng của không gian mà ngược lại, càng làm nổi bật nó. Màu “biếc” của sóng hòa quyện với sắc “vàng” của lá tạo nên một bức tranh thu hài hòa, êm dịu. Nhà thơ đã sử dụng biện pháp lấy động tả tĩnh một cách tài tình.
Không gian được mở rộng hơn với hình ảnh:
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
Bầu trời “xanh ngắt” với những “tầng mây lơ lửng” tạo cảm giác cao rộng, khoáng đạt. “Ngõ trúc quanh co” lại gợi sự vắng vẻ, tĩnh mịch của làng quê. Từ láy “quanh co” diễn tả con đường nhỏ hẹp, uốn khúc, còn “vắng teo” nhấn mạnh sự hiu quạnh, không một bóng người.
Tình Thu Uẩn Khúc
Trong khung cảnh thu tĩnh lặng ấy, hình ảnh con người xuất hiện:
Tựa gối buông cần, lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
Tư thế “tựa gối buông cần” thể hiện sự nhàn tản, ung dung của người câu cá. Tuy nhiên, “lâu chẳng được” lại gợi sự chờ đợi, có phần sốt ruột. Tiếng “cá đâu đớp động dưới chân bèo” là âm thanh duy nhất phá vỡ sự tĩnh lặng, nhưng nó không làm không gian trở nên ồn ào mà chỉ khẽ lay động, gợi sự mơ hồ, xa xăm.
Thực ra, nhà thơ không thực sự quan tâm đến việc câu cá. Việc câu cá chỉ là cái cớ để hòa mình vào thiên nhiên, để cảm nhận và suy tư về cuộc đời. Sự tĩnh lặng của cảnh vật cũng chính là sự tĩnh lặng trong tâm hồn nhà thơ. Trong cái tĩnh lặng ấy, ta cảm nhận được một nỗi cô đơn, một nỗi buồn man mác, uẩn khúc trong lòng thi nhân. Nỗi buồn ấy có lẽ xuất phát từ sự suy tư về thế sự, về vận mệnh của đất nước trong bối cảnh lịch sử đầy biến động.
Kết luận
Thu điếu là một bài thơ tả cảnh ngụ tình đặc sắc. Qua bức tranh thu tĩnh lặng, đượm buồn, Nguyễn Khuyến đã thể hiện tình yêu thiên nhiên, quê hương sâu sắc, đồng thời gửi gắm những tâm sự thầm kín về cuộc đời và thế sự. Bài thơ không chỉ là một tuyệt tác về mùa thu mà còn là một minh chứng cho tài năng và tâm hồn cao đẹp của “Tam nguyên Yên Đổ.”
