Là một người Mỹ gốc Việt thế hệ thứ hai, tôi đã dành phần lớn tuổi trẻ của mình để phản đối nguồn gốc của mình. Lý do thì đơn giản như một thiếu niên nổi loạn bình thường, và phức tạp như việc không hiểu làm thế nào PTSD có thể là chất xúc tác cho chấn thương thế hệ. Khi trưởng thành, tôi đã nỗ lực để trân trọng nơi mình đến, nhưng đầu năm 2023, tại một sự kiện Áccented trực tuyến do Mạng lưới Nghệ sĩ Việt Nam hải ngoại (DVAN) tổ chức, tôi lại thấy mình mâu thuẫn với cộng đồng của mình.
Trong phòng trò chuyện, một loạt các cuộc thảo luận về cộng đồng người Việt hải ngoại đuổi nhau trên màn hình của tôi khi một hình thu nhỏ thu hút sự chú ý của tôi. Trong ảnh, một cô gái Việt Nam tươi cười tạo dáng với dấu hiệu “hòa bình”. Đôi bím tóc màu tím của cô ấy nhảy múa trong bức ảnh tĩnh, và bên cạnh khuôn mặt cô ấy là câu hỏi: “Khi nào chúng ta có thể nói về Niềm vui Việt?”. Cô ấy mệt mỏi vì người Việt Nam đồng nghĩa với Chiến tranh Việt Nam. Biểu tượng cảm xúc vỗ tay và giơ tay ăn mừng bình luận. Tôi đợi ai đó ngắt lời, hoặc thậm chí chỉ nói rằng, nó không đơn giản như vậy. Khi không ai làm vậy, tôi thoát khỏi cuộc trò chuyện. Một mình, tôi tức giận.
Có gì sai khi muốn niềm vui? Tôi sẽ nói về điều đó, nhưng trước tiên chúng ta cần tua lại một vài năm. Được rồi, rất nhiều năm—đến năm 1994 khi tôi chín tuổi.
Một chiếc móc khóa với những chữ cái in hoa màu trắng đung đưa từ khóa kéo của chiếc ba lô JanSport màu xanh lá cây của tôi. Các chữ cái đánh vần tên tôi, “J-A-M-I-E”, và có một con cá heo ở phía dưới. Tôi vừa kết thúc ngày đầu tiên của lớp bốn. Vừa mới chuyển từ Tustin đến Orange, California, tôi là người mới ở trường này. Đi về phía xe chung của anh chị em họ, tôi nhìn chằm chằm vào chân mình một phần vì giao tiếp bằng mắt khiến tôi khó chịu, nhưng cũng vì xu hướng vấp ngã vào không khí của tôi.
“Tôi thích chiếc móc khóa của bạn. Cá heo cũng là loài vật yêu thích của tôi,” một giọng nói nói. Tôi ngước lên nhìn vào đôi mắt xanh biếc của một cô gái với mái tóc vàng và những highlight rám nắng tuyệt đẹp trong những lọn tóc Goldilocks của cô ấy.
“Tôi thích tên của bạn,” tôi nói. Mặc dù tôi thường kém trong việc nhớ tên, nhưng tôi biết tên cô ấy vì hai lý do: Một, vì nó được thêu trên chiếc ba lô màu tím sang trọng của cô ấy và hai, vì chúng tôi có cùng tên được viết hơi khác một chút: “Jamie” và “Jaime”. Nhưng sự khác biệt trong cách đánh vần hầu như không phải là lý do để không làm bạn. Những điểm chung rõ ràng của chúng tôi đã viết BFF lên tất cả chúng tôi. Khi cô ấy nói với tôi rằng cô ấy đã bơi với cá heo vào mùa hè, tôi ngay lập tức nghĩ đến việc kết hợp các ổ khóa “Best” và “Friend”.
“Bạn muốn ăn cùng nhau vào bữa trưa ngày mai không?” Tôi hỏi.
“Tôi không thể.” Những lời nói bỏng rát trong tai tôi. Kinh nghiệm cho tôi biết tôi nên biết rõ hơn, nhưng tôi khao khát một người bạn đồng hành. Tôi muốn nói điều gì đó có thể thay đổi quyết định của cô ấy, nhưng trước khi tôi có cơ hội, cô ấy nói thêm, “Mẹ tôi sẽ giết tôi nếu bà ấy biết chúng ta là bạn. Bà ấy ghét loại người của bạn.” Tôi mỉm cười—một phản xạ thần kinh—và chúng tôi chia tay. Tôi luôn biết Chiến tranh Việt Nam không được ưa chuộng ở Mỹ, tôi chỉ chưa bao giờ nghe thấy điều đó trực tiếp vào mặt mình.
Có rất nhiều trường hợp khác như thế này trong những năm hình thành của tôi, nhưng vì lợi ích của câu chuyện này, hãy gọi đây là sự khởi đầu. Khoảnh khắc này đánh dấu sự khởi đầu của một mong muốn mãnh liệt để chuyển khỏi tất cả những thứ Việt Nam. Nếu mẹ của Jaime, ngồi sau tay lái chiếc xe minivan màu nâu của bà ấy cách hơn 100 thước, có thể nói rằng có điều gì đó không ổn với “loại người của tôi”, thì những thiếu sót của tôi hẳn phải khá rõ ràng.
Nhanh chóng đến năm 1995, khi gia đình tôi đến thăm Việt Nam lần đầu tiên kể từ khi bố mẹ tôi chạy trốn với tư cách là người tị nạn. Tôi 10 tuổi, mặc quần short hình bướm và áo phông trắng. Tôi đi theo mẹ và chị gái trong một khu chợ ngoài trời đông đúc. Chúng tôi đã ở đất nước này chưa đầy 48 giờ, và tôi đã nghe (từ những người lạ, hãy nhớ đấy) rằng tôi là “người chị xấu xí”, “béo”, “tròn”, “mũm mĩm” và có “một khuôn mặt dễ ghét”. Rõ ràng, câu cuối cùng là một lời khen—tương tự như “Má cô ấy dễ thương đến nỗi tôi chỉ muốn véo”, nhưng tôi không thấy hai điều này có thể so sánh được như thế nào. “Nếu con không thấy, đó là vì mắt con bị hỏng,” mẹ tôi nói với tôi.
Bốn năm sau, vào ngày 26 tháng 2 năm 1999, những người biểu tình Việt Nam xuất hiện trên các tiêu đề tin tức trên khắp Hoa Kỳ. Một chủ cửa hàng băng đĩa ở Westminster, Calif. đã treo một bức ảnh Hồ Chí Minh bên cạnh cờ Cộng sản Việt Nam. Căng thẳng lên cao, những tấm áp phích mà mọi người mang theo thật đáng sợ, và tôi cảm thấy một nỗi xấu hổ và buồn bã mà tôi chưa thể giải thích. Tôi không phải là người tị nạn, nhưng tôi cảm thấy khó chịu khi biết rằng đây là đất nước mà bố mẹ tôi lớn lên. Việt Nam này mà tôi thấy trong các áp phích là quê hương yêu dấu của bố mẹ tôi—văn hóa tổ tiên của tôi. Và nó đã bị phá vỡ.
Năm diễn ra các cuộc biểu tình đánh dấu một bước ngoặt trong quan điểm thiển cận của tôi. Tôi rón rén bước vào lịch sử gia đình mình, chỉ thu thập một vài câu chuyện vì không ai muốn thảo luận về quá khứ. Nhưng một ký ức, đặc biệt, đè nặng lên ngực tôi. Bà tôi, Mẹ, mất chồng vào cuối những năm 30 tuổi. Với sáu đứa con để nuôi và bom rơi từ trên trời xuống thường xuyên như mưa, bà đã đào một con mương đủ sâu cho ba đứa con út của mình (hai đứa dưới 5 tuổi và một đứa là mẹ tôi) vừa, che cái hố bằng ván và để chúng ở đó trong khi bà đi bộ trên đường phố bán hàng hóa của mình. Với chiều cao bốn feet, tám inch, Mẹ là một chiến binh.
Sau đó, vào năm 2017, chú tôi, người có PTSD giống như bố tôi nhưng không thể che giấu, đã qua đời. Cái chết của ông đã mang đi những câu trả lời cho những câu hỏi mà thế hệ của tôi chưa bao giờ tìm ra cách hỏi. Khi thi hài của ông được an táng, tôi tự hỏi liệu ông có bao giờ tìm thấy niềm vui sau chiến tranh không. Tôi sẽ không bao giờ biết. Không có hồ sơ, cái chết xóa bỏ lịch sử.
Cả đời tôi đã đấu tranh với ý nghĩa của việc là một người Mỹ gốc Việt. Nhưng tôi đã đưa bạn bè của mình đi thử phở khi nó trở nên thịnh hành. Đôi khi, tôi phát âm cái tên như thể tôi không nói tiếng Việt, như thể tôi chưa ăn món này cả đời. Tôi mặc áo dài cho đám cưới của mình. Và tôi đã gỡ rối những suy nghĩ của mình thành một cuốn sách dành cho thanh niên về chấn thương liên thế hệ được chứng kiến qua đôi mắt “tan vỡ” của chính tôi.
Vào thời điểm tôi đăng nhập vào sự kiện DVAN, tôi đã dành hơn hai thập kỷ để giải quyết chấn thương cá nhân trong khi xây dựng một cầu nối đồng cảm về mặt cảm xúc đối với bố mẹ, ông bà, cụ và Việt Nam của tôi. Các thanh gỗ kết nối bước này với bước tiếp theo rất khó xây dựng và để lại những vết chai cuối cùng lành thành sẹo. Niềm vui không phải là một phần của hành trình này. Tội lỗi, xấu hổ, giận dữ, hối tiếc, thấu hiểu và đánh giá cao, có. Nhưng không phải niềm vui.
Vì điều này, bình luận của đối thủ tóc tím của tôi giống như một sự xúc phạm cá nhân. Nó đọc cho tôi như, “Tại sao bạn không vượt qua nó đi?”. Tức giận và tổn thương, tôi nghiền ngẫm về thuật ngữ này, “Niềm vui Việt”. Khi không có câu trả lời nào xuất hiện, tôi đã làm điều duy nhất có vẻ hiệu quả: Tôi đã nghiên cứu. Di chuyển từ trang web này sang trang web khác, tôi tìm kiếm trên internet các ví dụ. Không có cái nào cả. Niềm vui Việt chưa phải là một khái niệm đang được vận động. Sự minh oan đáng lẽ phải có vị ngọt; thay vào đó, miệng tôi lại chua chát. Chất xúc tác cho cơn thịnh nộ của tôi đối với Niềm vui Việt đột nhiên trông giống như sự ghen tị.
Thay đổi cách tiếp cận của mình, tôi đã xem xét thuật ngữ này đến từ đâu. Niềm vui Việt là một phiên bản lặp lại của Niềm vui Đen. Lần đầu tiên tôi biết về Niềm vui Đen từ những người bookstagrammer đăng những chồng sách do người Mỹ gốc Phi viết không tập trung vào chấn thương của người Da đen. Smithsonian định nghĩa Niềm vui Đen là “một công cụ hiệu quả cho phép các cá nhân và nhóm chuyển tác động của các câu chuyện và sự kiện tiêu cực có lợi cho họ.” Tôi yêu thuật ngữ này, và hashtag đã dẫn tôi đến một số cuốn sách yêu thích của tôi, như Slay của Brittney Morris và Legendborn của Tracy Deonn.
Khi tâm trí tôi bắt đầu một sự thay đổi, Niềm vui Việt vẫn lảng vảng ở rìa của tất cả những suy nghĩ của tôi. Tính nghệ thuật được thể hiện thông qua Niềm vui Đen thật truyền cảm hứng, và cơ hội để tạo ra một không gian trong đầu tôi, được kiểm soát bởi những suy nghĩ của riêng tôi, nơi tôi có thể yêu bản thân mình là một sự thu hút mạnh mẽ. “Tôi có thể là ai nếu tôi học cách thích bản thân mình?” Tôi tự hỏi.
Tôi đọc tiếp. Tôi biết rằng Niềm vui Đen là một lời khẳng định trao quyền sở hữu niềm vui trở lại cho người đó, nó là một hình thức kháng cự và nó không phải là về việc quên đi.
Hashtag #BlackJoy đã dẫn tôi đến Dự án Niềm vui Đen. Được tạo bởi Kleaver Cruz, trang Instagram chứa đầy hàng trăm bài đăng nơi các cá nhân định nghĩa Niềm vui Đen. Chủ đề thống nhất kết nối Niềm vui Đen không được tạo thành từ một ý tưởng duy nhất mà tất cả người Da đen đều tin. Niềm vui Đen trước hết là một sự hỗ trợ tập thể cho “mỗi người” trong khi biết rằng điều gì xảy ra sau đó là “và mọi người”. Chính tại đây tôi đã phát hiện ra rằng Niềm vui Việt không cần phải được định nghĩa một cách duy nhất. Ý nghĩa của nó có thể thay đổi theo từng người. Và mỗi và mọi định nghĩa đều hợp lệ.
Sai lầm trong phán đoán của tôi giờ đây đang trừng mắt nhìn tôi. “Mỗi và mọi định nghĩa đều hợp lệ.” Cô ấy không phải là vấn đề. Tôi mới là vấn đề. Tôi không thể chấp nhận ý tưởng của cô ấy về Niềm vui Việt vì sự dễ dàng mà cô ấy thể hiện khái niệm này cảm thấy không xứng đáng. Tại sao? Bởi vì nếu có hai con đường tồn tại và cả hai đều dẫn đến cùng một đích đến, nhưng một con đường cho phép một người bỏ qua trong khi con đường kia yêu cầu họ bò bằng tay và đầu gối trên những mảnh kính vỡ, tôi sẽ chọn lựa chọn thứ hai. Những khó khăn mà bố mẹ tôi trải qua sau chiến tranh đã khiến họ tin rằng con đường dễ dàng hơn là một cái bẫy. Đây là những gì họ đã dạy tôi và do đó là những gì tôi mong đợi ở cô gái tóc tím này.
Nhưng đây là cách chu kỳ chấn thương thế hệ tiếp tục. Đau khổ sinh ra đau khổ. Bố mẹ tôi đã đau khổ, sau đó truyền nỗi đau của họ cho tôi, và tôi đã đau khổ, vì vậy bây giờ tôi muốn người lạ này cũng phải đau khổ. Ngoại trừ việc tôi không muốn kéo dài chu kỳ. Nếu có thể, tôi muốn phá vỡ nó.
