Trong quá trình tích lũy tư bản, không chỉ quy mô mà cả cấu tạo của tư bản cũng không ngừng biến đổi. Karl Marx đã phân biệt rõ ràng cấu tạo kỹ thuật, cấu tạo giá trị và cấu tạo hữu cơ của tư bản.
Về mặt hình thái vật chất, mọi tư bản đều bao gồm tư liệu sản xuất và sức lao động để vận hành những tư liệu đó. Tỷ lệ giữa số lượng tư liệu sản xuất và số lượng sức lao động sử dụng chúng trong quá trình sản xuất được gọi là cấu tạo kỹ thuật của tư bản.
Ví dụ, cấu tạo kỹ thuật của tư bản có thể được biểu thị bằng số lượng năng lượng hoặc máy móc mà một công nhân sử dụng trong sản xuất, chẳng hạn như 100 kW điện/công nhân hoặc 10 máy dệt/công nhân.
Về mặt giá trị, tư bản được chia thành hai phần: tư bản bất biến (c) và tư bản khả biến (v). Tỷ lệ giữa giá trị của tư bản bất biến và giá trị của tư bản khả biến cần thiết để sản xuất được gọi là cấu tạo giá trị của tư bản.
Ví dụ, nếu một tư bản có giá trị là 12.000$, trong đó giá trị tư liệu sản xuất là 10.000$ và giá trị sức lao động là 2.000$, thì cấu tạo giá trị của tư bản đó là 10.000$ : 2.000$ = 5:1.
Cấu tạo kỹ thuật và cấu tạo giá trị của tư bản có mối quan hệ mật thiết. Sự thay đổi trong cấu tạo kỹ thuật sẽ dẫn đến sự thay đổi trong cấu tạo giá trị. Để thể hiện mối quan hệ này, Marx đã sử dụng phạm trù cấu tạo hữu cơ của tư bản.
Cấu Tạo Hữu Cơ Của Tư Bản Là cấu tạo giá trị của tư bản được quyết định bởi cấu tạo kỹ thuật của tư bản và phản ánh những biến đổi của cấu tạo kỹ thuật đó.
Cùng với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và tác động liên tục của tiến bộ khoa học – công nghệ, cấu tạo kỹ thuật của tư bản ngày càng tăng, kéo theo sự gia tăng của cấu tạo giá trị, dẫn đến cấu tạo hữu cơ của tư bản cũng tăng lên. Sự tăng lên này thể hiện ở việc tư bản bất biến tăng cả về tuyệt đối và tương đối, trong khi tư bản khả biến có thể tăng về tuyệt đối nhưng lại giảm về tương đối.
Sự giảm tương đối của tư bản khả biến dẫn đến sự giảm tương đối trong nhu cầu về sức lao động, khiến một bộ phận công nhân rơi vào tình trạng thất nghiệp.
Sự tăng lên của cấu tạo hữu cơ của tư bản làm tăng khối lượng tư liệu sản xuất, trong đó sự gia tăng của máy móc, thiết bị là điều kiện để tăng năng suất lao động, còn nguyên liệu tăng theo năng suất lao động.
Như vậy, sự tăng lên của cấu tạo hữu cơ của tư bản trong quá trình tích lũy là nguyên nhân trực tiếp gây ra nạn thất nghiệp trong chủ nghĩa tư bản. Tuy nhiên, nguyên nhân sâu xa của nạn thất nghiệp lại nằm trong quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa.
