Nam Cao, ngọn cờ đầu của văn học hiện thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930-1945, đã khắc họa chân dung người nông dân và trí thức nghèo khổ một cách sâu sắc. Trong đó, “Giăng sáng” nổi bật như một tác phẩm tiêu biểu, phản ánh bi kịch của tầng lớp trí thức tiểu tư sản trước Cách mạng tháng Tám, đặc biệt qua nhân vật Điền và sự giằng xé giữa lý tưởng và thực tại.
“Giăng sáng” không chỉ là câu chuyện về cuộc sống khó khăn của một gia đình trí thức, mà còn là lời tự thú, là tuyên ngôn nghệ thuật của chính Nam Cao. Tác phẩm tập trung vào thế giới nội tâm của Điền, một người trí thức có đam mê văn chương cháy bỏng nhưng lại bị ghì chặt bởi gánh nặng cơm áo gạo tiền.
Điền, một trí thức tiểu tư sản điển hình, mang trong mình khát vọng văn chương lớn lao. Anh ta yêu trăng, coi trăng là nguồn cảm hứng bất tận, biểu tượng cho vẻ đẹp thuần khiết của nghệ thuật.
Tuy nhiên, cuộc sống nghèo khó, những lo toan thường nhật đã dần bào mòn tâm hồn Điền, đẩy anh vào bi kịch tinh thần. Anh ta phải lựa chọn giữa việc theo đuổi đam mê văn chương cao đẹp và việc đảm bảo cuộc sống vật chất cho gia đình.
Nam Cao đã đi sâu vào miêu tả tâm lý nhân vật, khắc họa quá trình đấu tranh nội tâm giằng xé của Điền. Anh ta vừa khao khát được sáng tạo nghệ thuật, vừa cảm thấy bất lực trước thực tại phũ phàng.
Chi tiết bốn chiếc ghế mây trong nhà Điền là một ví dụ điển hình cho nghệ thuật miêu tả của Nam Cao. Bốn chiếc ghế cũ kỹ, xộc xệch không chỉ là vật dụng đơn thuần, mà còn là biểu tượng cho sự nghèo khó, túng quẫn của gia đình Điền. Nó cũng thể hiện sự giằng xé trong tâm lý nhân vật khi phải đối diện với những lo toan nhỏ nhặt của cuộc sống.
“Ðiền có bốn cái ghế mây. Tất cả đồ đạc trong nhà, chỉ có bốn cái ghế mây này là có giá. Không phải Ðiền mua. Tính Ðiền rất ghét mua”.
Nam Cao không chỉ phơi bày bi kịch của nhân vật, mà còn lí giải nguyên nhân dẫn đến bi kịch đó. Sự ảnh hưởng của hoàn cảnh xã hội, của gánh nặng cơm áo gạo tiền đã chi phối cuộc sống và quyết định của con người.
Điền khao khát dùng văn chương để thay đổi cuộc đời, nhưng thời thế không cho phép. Anh ta phải gác lại đam mê để kiếm sống, trở thành một kẻ ăn bám và lại khao khát được thoát ly thực tại.
Cuối cùng, Điền nhận ra rằng nghệ thuật không phải là “ánh trăng lừa dối”, mà phải phản ánh hiện thực cuộc sống, phải nói lên tiếng nói của những người nghèo khổ. Anh ta quyết định viết về những khó khăn, vất vả của cuộc sống thường nhật, từ bỏ thứ văn chương mơ mộng, xa rời thực tế.
“Giăng sáng” không chỉ là một tác phẩm hiện thực phê phán sâu sắc, mà còn là một tuyên ngôn nghệ thuật đanh thép của Nam Cao. Nó khẳng định vai trò của văn chương trong việc phản ánh hiện thực, bênh vực những người nghèo khổ và đấu tranh cho một xã hội công bằng.
