“Chạy giặc” của Nguyễn Đình Chiểu là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho dòng văn học yêu nước cuối thế kỷ XIX. Bài thơ không chỉ tái hiện chân thực cảnh tượng đau thương khi thực dân Pháp xâm lược mà còn thể hiện tấm lòng thương dân sâu sắc của tác giả. Để đọc hiểu sâu sắc tác phẩm này, chúng ta cần đi sâu vào từng chi tiết, hình ảnh và biện pháp nghệ thuật được sử dụng.
Mở đầu bài thơ là sự bàng hoàng, đột ngột khi tiếng súng của quân xâm lược vang lên:
“Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
Một bàn cờ thế phút sa tay.”
“Tiếng súng Tây” tượng trưng cho sự xâm lược của thực dân Pháp, còn “bàn cờ thế phút sa tay” gợi lên sự sụp đổ nhanh chóng của thế trận phòng thủ, sự bất lực của triều đình trước họa xâm lăng. Hai câu thơ mở đầu đã vẽ nên một bức tranh bi thảm về sự mất mát và nguy cơ sụp đổ.
Tiếp theo, tác giả tập trung khắc họa cảnh tượng người dân chạy giặc trong sự hoảng loạn và mất mát:
“Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ bầy chim dáo dác bay.”
Hình ảnh “lũ trẻ lơ xơ chạy” và “bầy chim dáo dác bay” thể hiện rõ nét sự hoảng loạn, ngơ ngác và mất phương hướng của người dân khi chiến tranh ập đến. Từ láy “lơ xơ,” “dáo dác” gợi tả sự bơ vơ, lạc lõng của những con người và sinh vật bé nhỏ trước sự tàn khốc của chiến tranh. Đây là những chi tiết đầy ám ảnh, gợi lên lòng thương cảm sâu sắc đối với những nạn nhân vô tội của cuộc chiến.
Không chỉ miêu tả cảnh chạy giặc, Nguyễn Đình Chiểu còn lên án mạnh mẽ tội ác của quân xâm lược và sự bất lực của triều đình:
“Bến Nghé của tiền tan bọt nước,
Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây.”
Hai câu thơ này khắc họa cảnh tượng quê hương bị tàn phá, “Bến Nghé” và “Đồng Nai” – những địa danh giàu có và trù phú – giờ đây chỉ còn là những đống đổ nát, “tan bọt nước,” “nhuốm màu mây.” Biện pháp đối lập được sử dụng để làm nổi bật sự tương phản giữa cuộc sống bình yên trước đây và cảnh hoang tàn hiện tại, đồng thời thể hiện sự xót xa, đau đớn của tác giả trước cảnh nước mất nhà tan.
Cuối cùng, bài thơ khép lại bằng một câu hỏi đầy chua xót và phẫn uất:
“Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng?
Nỡ để dân đen mắc nạn này!”
Câu hỏi tu từ “Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng?” thể hiện sự thất vọng và phẫn nộ của tác giả đối với triều đình nhà Nguyễn, những người có trách nhiệm bảo vệ đất nước nhưng lại bỏ mặc dân chúng lầm than. Từ “dân đen” mang ý nghĩa mỉa mai, châm biếm sự phân biệt đối xử của triều đình đối với người dân thấp cổ bé họng.
“Chạy giặc” không chỉ là một bài thơ tả cảnh mà còn là một tác phẩm mang đậm giá trị nhân văn và tinh thần yêu nước. Bằng ngôn ngữ giản dị, hình ảnh chân thực và cảm xúc sâu lắng, Nguyễn Đình Chiểu đã tái hiện một cách sống động cảnh tượng đau thương khi thực dân Pháp xâm lược, đồng thời thể hiện tấm lòng thương dân sâu sắc và niềm tin vào sức mạnh của dân tộc. Việc “Chạy Giặc đọc Hiểu” một cách cẩn thận giúp chúng ta cảm nhận sâu sắc hơn giá trị của tác phẩm và hiểu rõ hơn về giai đoạn lịch sử đầy biến động của dân tộc.
