Nguyễn Minh Châu, một trong những nhà văn tiên phong của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, đã khắc họa một cách chân thực và sâu sắc những vấn đề đạo đức và triết lý nhân sinh trong tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”. Truyện ngắn này không chỉ là một câu chuyện đơn thuần mà còn là một lời cảnh tỉnh, một sự suy ngẫm về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời, giữa cái đẹp và cái xấu, thông qua hai phát hiện đầy bất ngờ của nghệ sĩ Phùng.
Phát hiện đầu tiên của Phùng, một nghệ sĩ nhiếp ảnh được giao nhiệm vụ chụp ảnh về thuyền và biển cho bộ lịch, là vẻ đẹp tuyệt mỹ của chiếc thuyền ngoài xa trong buổi sớm mờ sương. Sau nhiều ngày chờ đợi, Phùng đã chộp được khoảnh khắc “đắt trời cho”:
alt: Chiếc thuyền ngoài xa ẩn hiện trong màn sương sớm, được miêu tả như một bức tranh mực tàu cổ điển, với đường nét mềm mại và ánh sáng dịu nhẹ, mang đến cảm giác thanh bình và tĩnh lặng. Thể hiện sự rung động trong tâm hồn người nghệ sĩ trước vẻ đẹp hoàn mỹ của thiên nhiên.
“Trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. Tất cả khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm giữa hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi, toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp…”. Đoạn văn này không chỉ vẽ nên một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp mà còn thể hiện sự nhạy cảm tinh tế của Phùng trước cái đẹp, một con người am hiểu sâu sắc về hội họa. Anh đã rung động mạnh mẽ trước vẻ đẹp hoàn mỹ của thiên nhiên, cảm nhận được sự hòa quyện giữa cảnh vật và con người, sự đơn giản và hoàn mỹ.
Đứng trước vẻ đẹp tuyệt đỉnh này, người nghệ sĩ cảm thấy lòng mình rung động mãnh liệt, “trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào”. Phùng như nghiệm ra rằng “bản thân cái đẹp là đạo đức”, nó giúp ta “khám phá thấy cái toàn thiện, toàn mĩ”, có tác dụng thanh lọc tâm hồn để con người trở nên cao khiết, thánh thiện. Anh đã “bấm liên thanh hết một phần tư cuốn phim” để lưu giữ khoảnh khắc tuyệt vời đó. Niềm hạnh phúc của Phùng chính là niềm hạnh phúc của sự khám phá và sáng tạo, của sự cảm nhận cái đẹp tuyệt diệu. Để có được niềm hạnh phúc ấy, người nghệ sĩ phải kiên trì, vượt khó và đam mê hết mình vì nghệ thuật.
Tuy nhiên, ngay sau khoảnh khắc thăng hoa đó, Phùng lại phải đối diện với một phát hiện hoàn toàn trái ngược, một sự thật trần trụi và đau đớn về cuộc sống: cảnh bạo hành trong gia đình người đàn bà hàng chài.
alt: Hình ảnh minh họa cảnh bạo lực gia đình, người chồng vũ phu đánh đập vợ, thể hiện sự tương phản gay gắt với vẻ đẹp yên bình của biển cả và cuộc sống khó khăn, lam lũ của người dân chài. Phản ánh những góc khuất tăm tối trong xã hội.
Đang say sưa trước vẻ đẹp của thiên nhiên, Phùng bàng hoàng khi chiếc thuyền đẹp như mơ tiến đến gần, và từ đó vọng lại tiếng quát tháo dữ tợn của người đàn ông: “Cứ ngồi nguyến đấy. Động đậy tao giết cả mày đi bây giờ”. Rồi từ trên thuyền bước xuống là đôi vợ chồng hàng chài. Người vợ “trạc ngoài bốn mươi”, “thân hình cao lớn với những đường nét thô kệch”, “mụ rỗ mặt, khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt và dường như đang buồn ngủ”. Người chồng “tấm lưng rộng và cong”, “mái tóc tổ quạ, đi chân chữ bát…”. Gã đàn ông thô bạo, cọc cằn, tàn nhẫn, “trút cơn giận như lửa cháy” vào việc đánh vợ bằng chiếc thắt lưng to bản như đánh kẻ thù, “vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két”, vừa đánh vừa nguyền rủa bằng cái giọng rên rỉ đau đớn: “Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”.
Điều kì lạ là người đàn bà đứng yên cho chồng đánh “không hề kêu một tiếng, không chống trả cũng không tìm cách chạy trốn”. Phùng chưa hết bàng hoàng thì thằng Phác, đứa con của cặp vợ chồng này lao tới “như một viên đạn”. Nó giật chiếc thắt lưng quật vào ngực cha để rồi nhận lại hai cái tát, ngã dúi xuống bờ cát. Sau đó, mọi thứ lại trở về như cũ, như chưa hề có chuyện gì xảy ra. Tất cả như một vở kịch câm, chứa đầy những nghịch lý, không chú giải, không một lời thoại, kịch tính đến nghẹt thở với những hình ảnh khô khốc, bạo liệt, phi nhân tính. Nó phũ phàng xâm lấn vào khoảnh khắc hạnh phúc của người nghệ sĩ, khiến Phùng hụt hẫng, bàng hoàng và cứ đứng “há mồm ra mà nhìn!”.
Những cảnh tượng này là mặt trái của bức ảnh đẹp tuyệt vời mà Phùng vừa chứng kiến. Đó là một phần bên ngoài của sự thật. Sau đó, Phùng lại chứng kiến cảnh bạo hành trong gia đình thuyền chài này một lần nữa. Vốn là một người lính, Phùng không thể làm ngơ trước cái ác, anh xông vào ngăn cản và bị thương nhẹ. Anh cay đắng nhận ra những ngang trái, xấu xa, bi kịch gia đình hàng chài kia như một thứ thuốc rửa ảnh quái đản, biến những thước phim huyền diệu mà anh dày công chụp được thành những hình ảnh thật khủng khiếp, ghê sợ…
Từ hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng, Nguyễn Minh Châu muốn gửi đến người đọc thông điệp sâu sắc: Cuộc sống luôn chứa đựng nhiều nghịch lý, mâu thuẫn không dễ lý giải. Khi đánh giá con người trong cuộc sống, không thể chỉ nhìn vào vẻ bề ngoài mà phải đi sâu tìm hiểu, phát hiện bản chất bên trong. Phải có cái nhìn đa chiều, khách quan, không phiến diện để có thể thấu hiểu và cảm thông với những mảnh đời khác nhau. Nghệ thuật không nên là sự lừa dối, mà phải phản ánh chân thực cuộc sống, dù là những góc khuất tăm tối nhất. Chỉ khi đó, nghệ thuật mới có giá trị đích thực và có thể chạm đến trái tim của con người.